Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги заҳириддин муҳаммад бобур номидаги

 
 
 
 
103 

---

ФАРҒОНА ВОДИЙСИДА НОЁБ ЎСИМЛИКЛАРНИ САҚЛАБ 
ҚОЛИШ
 
ТАМОЙИЛЛАРИ
 
Мадумаров Толибжон Абдумаликович
,
Андижон давлат университети, биология фанлар доктори, 
Наралиева Насибахон Мамановна
, 
Андижон давлат университети, биология фанлар номзоди,
Иброхимова Гулбаҳор Абдулфатоевна
,
АДУ, биология фанлари бўйича фалсафа доктори,
Кушбакова Малика Рахим қизи
, 
Андижон давлат университети магистри
 
Аннотация. Ушбу мақолада Фарғона водийсида ноёб ўсимликларни 
сақлаб қолиш тамойиллари ҳамда хорижда бу соҳада олиб борилган 
тадқиқот ишлари тўғрисидаги маълумотлар келтириган.
Калит сўзлар: Фарғона водийси, ААБҲ, муҳофаза, ўсимлик, флора, 
эндем, тур, категория.  
Хорижда амалга оширилган илмий ишлар, тадқиқотлар ва 
тажрибаларни чуқур ўрганишлар шуни кўрсатдики, ботаник нуқтаи 
назардан муҳофаза этиладиган асосий ҳудудларни ажратиш фақат илмий 
жиҳатдан аҳамиятга молик бўлибгина қолмай, муҳим амалий аҳамият ҳам 
касб этади. Таъкидлаш лозимки, Арманистонда бу йўналишда олиб 
борилган илмий тадқиқотлар натижасида энг қимматли деб ҳисобланган, 
ўсимликлар хилма
-
хиллиги юқори бўлган 50% ҳудудларни ҳимоя остига 
олиш имкониятлари яратилган. Хориж тажрибалари [5] ҳамда
Plantlife 
international 
ташкилоти кўмагида [1] ишлаб чиқилган методлар олиб 
борилган тадқиқотлар ишларининг асоси бўлиб, ундан Фарғона водийсида 
ААБҲларни ажратишда самарали фойдаланилди.
Андерсон (2003), Llewellyn et al (2011), Hall et al (2011), Д.Н.Слашев, 
А.В. Гиляшева (2011), И.А.Артёмов (2012) [1,4,8,] ва ўсимликларни сақлаш 
Европа стратегияси (
Important Plant Areas in central and eastern Europe,....)
ва бошқа шу йўналишдаги ишларни чуқур таҳлил қилган ҳолда Фарғона 
водийсида ААБҲ ларга ноёб ва йўқолиб бораётган ўсимликлар ўсаётган 
жойлари киритилди. Фарғона водийсида ботаник ҳимояланадиган асосий 
ҳудудларни ажратишда Ўзбекистон Қизил китобига (1983, 1998, 2006, 
2009, 2019) киритилган ўсимлик турлари, Фарғона водийси флорасида 
тарқалган маҳаллий ва Ўзбекистон эндемлари ҳамда тоғли Ўрта Осиё
эндемлари эътиборга олинди. 
104 

---

Европа мамлакатларидаги табиий шароитда ботаник ҳимоя этиладиган 
асосий ҳудудларнинг критерийлари батафсил, тавсифий равишда ишлаб 
чиқилганлиги Андерсон (2003) маълумотида келтирилган. Осиёнинг ярим 
адир минтақаларида ботаник жиҳатдан ҳимоя этиладиган ҳудудларни 
ажратиш ҳақидаги умумий маълумотлар, тамойиллар ўзгаришсиз 
қолганлиги [9,10] мақолаларида келтирилган. Шу ўринда
Марказий Осиё 
мамлакатларида ва Ўзбекистонда бу йўналишда тадқиқотлар 2012 
йилларгача олиб борилмаганлигини таъкидлаб ўтиш лозим. Бу янги 
йўналишдаги тадқиқотларни олиб боришда асосий қийинчилик 
методология ҳисобланади. Шунинг учун Фарғона водийсида алоҳида 
аҳамиятга эга ботаник ҳудудлари (ААБҲ)ни танлашда ривожланган хориж 
давлатларида олиб борилган илмий изланишлардан [7,9,10,] ишлаб 
чиқилган методик тавсиялардан фойдаланилди [6] (1
-
жадвал). 
Тадқиқотлар давомида 2020 йилда бу методиканинг А критерийси 
бўйича категориялари [8] Марказий Осиё табиий
-
географик 
шароитларидан келиб чиққан ҳолда модификация қилинди.
А
(i) – 
глобал таҳдид остида деб топилган
ва [11] рўйхатига киритилган 
тур Фарғона водийсида аниқланмади. Алоҳида таъкидлаб ўтиш лозимки, 
ҳозирги кунда Ўзбекистон флорасидан халқаро Қизил китобга [11] 
киритилган ноёб ўсимлик турлари ҳақидаги маълумотлар батафсил эмас. 
А(ii) категорияга Ўзбекистондаги нашр этилган Қизил китобнинг ҳамма 
нашрларига киритилган бир неча турлардан ташқари барча турлар 
киритилди. A(iii) категориясининг таркибига, асосан, Фарғона водийси 
эндем турлари киритилди. A(iv) категорияга Р.В.Камелин бўйича (1973, 
1990) [2,3] Тоғли Ўрта Осиё провинциясидаги эндем турлар киритилган 
бўлиб, бу С.Андерсон (2003) келтирган асосий ботаник ҳудудларни 
танлаш бўйича талабларга тўла мос келади.