‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Savol va topshiriqlar
1. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida qo‘llanilmaydigan so‘z va qo‘shimchalami 
aniqlang.
2. Hozirgi o ‘zbek adabiy tilidan farqli tomonlarning mavjudlik sababini 
tushuntiring.
25

---

0 ‘ZBEK ADABIY TILINING TARAQQIYOT
BOSQICHLARI
6-DARS.
QADIM GI TURKIY TIL
Darsning maqsadi:
a) ilmiy maqsad: o ‘quvchilarning ongida o'zbek tili tarixi va uning 
taraqqiyot bosqichlari yuzasidan bilim va malakalar hosil qilish;
b) o'quvchilarni tilimiz tarixiga hurmat ruhida tarbiyalash.
J
 
1-topshiriq.
M atnni o'qing, unda ilgari surilgan fikr haqida bahs 
uyushtiring.
О ‘TM ISH IN IU N U TG A N X A L Q N IN G KELAJAGI Y O ‘Q
H ar bir xalq hozirgi darajasiga yetgunga qadar juda katta taraqqiyot 
bosqichini bosib o'tgan. Bundan o'zbek xalqi ham mustasno emas.
Markaziy Osiyo hududlarida azaldan yashab kelgan o'g'uz, qipchoq, 
uyg'ur, nayman, uyshin, barlos, yuz, qirq, ming kabi ko'plab qabilalar 
o'zbek xalqining shakllanishida m uhim o'rin tutgan.
Otashzabon shoir Turdi Farog'iy:
Tor ko'ngullik beklar, «man-man» demang, kenglik qiling,
To'qson ikki bovli o'zbek yurtidir, tenglik qiling, —
deb yozganida o'zbek xalqining tashkil topishida 92 urug' vakillari ishtirok 
etganligini nazarda tutgan edi.
Darhaqiqat, O'zbekistonning qayeriga borsangiz, darxon, kenagas, 
jaloyir, bahrin, nayman kabi joy — urug' nomlariga duch kelishingiz 
mumkin. Bu nom lar shu joylarda muayyan qabila vakillarining yashab 
o'tganligidan aks sado berib turadi.
Birgina «qipchoq» atamasini olib ko'raylik. Qipchoqmahalla, Qipchoq- 
qishloq, Qipchoqovul, Qipchoqariq singari nom lar respublikamiz bo'ylab 
keng tarqalgan. Bu nom o'zbek xalqining shakllanishida qipchoq qabila- 
larining munosib o'rin tutganligidan dalolat berib turibdi. Bu gapni o'g'uz, 
qorluq-chigil-uyg'ur qabilalariga nisbatan ham aytish mumkin.
Naql qiladilarki: «O'tmishini unutgan, avlod-ajdodlarini bilmagan 
kimsalarning quldan farqi yo'q». Aziz o'quvchi! Xalqimizning kechmishini, 
uning tarixini puxta bilib olishga intiling. Zotan, kelajak Sizdan shuni 
talab qilmoqda.
2-topshiriq.
«Kultegin», «Bilga xoqon», «To'nyuquq bahodir» 
kabi yodgorliklarning tili to'g'risida fikr yuriting. Ulardagi holatni 
bugungi tilimizga solishtiring va farqli jihatlarini toping.
26

---

3-topshiriq.
M ahm ud Koshg'ariyning «Devon-u lug‘otit turk» 
asaridan olingan «U m a kelsa, gut kelur», «Kuzaku uzun bo‘Isa, alik 
kuymas» maqollaridagi tagiga chizilgan so'zlarni izohlang.
Jamiyat oilalardan tashkil topganidek, tillar ham turli-tum an oilalarga 
bo‘linadi. Til oilalari shu oilaga asos bo'lgan til nomi bilan yuritiladi. 
0 ‘zbek, uyg'ur, qirg‘iz, qozoq kabi tillarning turkiy til deyilishiga sabab 
shuki, ularning hammasi qadimgi turkiy tildan ajralib chiqqan.
flm 
Dem ak,