Uliwma psixologiya kk

3. Psixikanin` haywanatlar du`n`yasinda rawajlaniwi. 
4. Adam sanasi ha`m onin` ja`miyetlik ta`biyati. 
5. Sanasizliq tu`sinigi. 
T.T: nerv sistemasi du`zilisi, miy, miydin` du`zilisi, miy bo`lmesheleri, orayliq miy, arqa miy, ortan`g`i 
miy, ko`pirshe, on` yarim sharlari, shep yarim sharlari. 
 
1. Adam nerv sistemasinin` du`zilisi, xizmeti ha`m qa`siyetleri. 
Psixika nerv sistemasinin` qa`siyeti (funktsiyasi) bolsa, psixikaliq is-ha`reketti duris tu`siniw ushin insan ha`m 
haywan psixikasinin` materialliq tiykari bolg`an joqari nerv sistemasinin` o`zgesheliklerin biliw kerek. 
Adamlardin` miyi haywanlardin` miyine salistirg`anda quramaliraq du`zilgen. Onin` salmag`i da u`lkenirek. 
Maymildin` miyi 400-500 gramm bolsa, adamnin` miyinin` salmag`i ortasha 1400 gramm. Miy adam denesinin` 
2 protsent salmag`in quray otirip, organizmge kelip tu`setug`in kislorodtin` 18 protsentin paydalanatug`inlig`in 
esapqa alsaq, organizmnin` is-ha`reketinde miy funktsiyasinin` qanshelli quramali ekenligin ko`riw mu`mkin.
Miydin` joqarg`i bo`limleri-u`lken yarim shar-ha`r qiyli haywanlarda qanday rol` atqaratug`inlig`i to`mendegi 
faktlerde ko`rinedi. Baliqtin` yarim shari uriqlarin alip taslag`an son` onin` minez-qulqi azg`ana o`zgeredi. Eger 

---

12
kepterdin` yarim sharin alip taslasan`, ol ushiwdi bilmeydi, awqat izlewdi de toqtatadi. Yarim sharinan ayirilg`an 
iyt te derlik meshel bolip qaladi. Demek, miyinin` bul bo`liminen ayirilg`an adam uliwma jasay almaydi.
Miydin` reflektor ha`reketi. Qorshag`an ortaliq turaqli tu`rde nerv sistemasina, miyge ta`sir etedi (seziw 
organlari arqali). Organizm bul ta`sir etiwlerdi qabil aladi ha`m og`an juwap reaktsiya qaytaradi. Bul protsess 
refleks dep ataladi. (latin tilinen aling`anda sa`wleleniw). 
Bunan 300 jil ilgeri frantsuz ilimpazi Dekart ta`repinen alg`a su`rilgen refleks ideyasin ulli rus fiziologi 
I.M.Sechenov rawajlandirdi. G`Bas miyinin` refleksleriG` atli kitabinda Sechenov adamnin` barliq minez-qulqi 
reflektorliq aktlerdin` quramali sistemasi bolip sanalatug`inlig`in ko`rsetti. Bul I.P.Pavlov miynetlerinde 
reflektorliq teoriyanin` elede rawajlaniwi ushin mu`mkinshilik ashti. Ol joqaridag`i tiptegi keltirilgen reflekslerdi 
sha`rtsiz dep atadi. O`ytkeni olar, eger organizmge sirtqi yamasa ishki (organizmde payda bolg`an) qozdiriwshi 
ta`sir etse erksiz (sha`rtsiz) payda boladi. Bul refleksler tuwma bolip esaplanadi. Olarg`a instinktler kiredi, 
misali, awqatliq (du`n`yag`a kele sala bala ash bolg`anin sezedi ha`m soriw ha`reketin isley baslaydi), awiriw 
seziw, qorg`aniw (adamg`a qaray qolin`di ko`tersen`, ol erksiz tu`rde o`zin qorg`aw ha`reketin isleydi). 
Biraq sha`rtsiz reflekslerden basqa belgili bir jag`dayda payda bolatug`in refleksler de bar. Olardi Pavlov sha`rtli 
dep atag`an. Misal keltiremiz. Eger bala ashshi da`rinin` aq poroshogin bir neshe ma`rtebe ko`rgen ha`m oni son` 
balag`a bergen bolsa, endi bala sol da`rini ko`riwden, oni awzina salmay turip da`rinin` ashshilig`in awzinda 
sezedi. 
Sha`rtli refleksler tuwma esaplanbaydi, olar turmis protsessinde ha`m organizmnin` jumis barisinda islep 
shig`iladi. Demek, sha`rtli refleks o`mirde tek g`ana arttirilip g`ana qalmastan, waqittin` o`tiwi menen jog`aliwi 
da mu`mkin. Sonliqtan Pavlov oni waqitshaliq nerv baylanisi dep te atag`an. 
Ko`pshilik sha`rtli refleksler u`lken yarim shar qabig`inda payda boladi ha`m eger ol haywanda alip taslansa, ol 
barliq turmisliq ta`jiriybesin jog`altadi. Onda sha`rtsiz reflekslerdin` barlig`i saqlanip qalsa da haywan sharasiz 
bolip qaladi. 
Joqarida aytip o`tkenimizdey adam miydin` u`lken yarim sharisiz uliwma jasay almaydi. 
Miyge kelip tu`siwshi signallar, predmet ha`m qubilislardi payda etedi, seziw organina ta`sir etiw na`tiyjesinde 
seziw, qabil aliw, ko`z aldina keltiriw payda boladi, Pavlov birinshi signal sistemasi dep atag`an, ol adamda 
ha`m haywanda boladi. 
Biraq adamda Pavlovtin` jaziwinsha, nerv sistemasi mexanizmine ayriqsha qosimta bolip o`tken. Bul qosimta- 
adam so`ylesiwi. G`So`z-birinshi signaldin` signali bolip, haqiyqatliqtin`, ekinshi, arnawli bizin` signalliq 
sistemamizdi quradiG`
Buni a`piwayi misalda ko`remiz. Ta`nepistin` son`inda qon`iraw qag`iladi ha`m balalar klassqa kiredi. Qon`iraw 
dawisi olar ushin-birinshi signalliq sistema. Biraq u`lken ta`nepis waqtinda balalar mektepten uzag`iraqta 
oynawi ha`m qon`iraw sestin esitpewi mu`mkin. Al, usi waqitta bir bala kelip G`Qon`iraw boldiG` dese barlig`i 
klassqa juwiradi, bunda so`z qon`iraw sestinin` ornin basti. Oqiwshinin` so`zi bul-ekinshi signalliq sistema.
Yamasa, misali, pedagog oqiwshilarg`a o`simlik-paqal, japiraq ha`m tamirdan turadi dep aytti. Son` ol balalarg`a 
o`simliktin` su`wretin ko`rsetedi. Bul jag`dayda u`yreniw protsessinde tek g`ana ekinshi emes, al birinshi 
signalliq sistema (su`wretti ko`riw arqali qabillaw) qollanilg`an. 
Eki signalliq sistema da tig`iz baylanista boladi. Eger ekinshi signalliq sistema signallari (so`zler) birinshi 
signalliq sistemada tirenishi bolmasa (ol arqali aling`an na`rseni sa`wlelendirmese), olar tu`siniksiz bolip qaladi.
Misali, shet tilindegi so`z bizler ushin hesh na`rseni an`latpaydi, o`ytkeni so`zdin` artinda konkret mazmun joq. 
Biraq tek birinshi signallardin` o`zi de du`n`ya haqqinda toliq ha`m teren` bilimdi bermeydi. Tek ekinshi 
signalliq sistema (so`ylesiw) arqali adamzat ayirim faktlerdi uliwmalastirip, o`zi ushin a`hmiyetli bolg`an 
nizamshiliqlardi belgiley otirip, o`z mag`liwmatlarin ken`eytiriwdi u`yrendi. Ekinshi signalliq sistema 
ja`rdeminde adamlar o`z bilimin teren`lestiredi ha`m saqlap qaladi.