|
–(u)v //-(o)v
affiksi kammahsul deb e’tirof
etilsa (Kononov 1960; 117; Begmatov 1985; 140), boshqa birida
mahsuldor
tarzida
baholangan(Karimov
1985;
22).
Bizning
kuzatishlarimiz tahlil etilayotgan so‘z yasovchi affiksning harbiy,
ijtimoiy-siyosiy, yuridik va h.k. terminologik tizimlarda haqiqatdan ham
sermahsulligini tasdiqladi.
-(u) v//-(o) v affiksi
(-i fonemali asoslar ushbu affiks bilan
birkkanda –i ning –u fonemasiga o‘tishi kuzatiladi):
a) jarayon, voqea, hodisani ifodalaydi
– siquv, tintuv; qurshov
(-a
fonemali fe’l asoslari bu qo‘shimcha bilan munosabatga kirishganda
undagi –a fonemasining –o fonemasiga o‘tishi voqelanadi),
kechuv,
qidiruv, ishlov, surishtiruv, cheklov, almashuv, singuv, o‘rnashuv,
yemiruv, kemiruv
va h.k.;
b) ish-harakatning nomi yoxud natijasini anglatadi
: to‘qnashuv,
tergov, to‘lov, o‘lchov
va h.k.
Demak,
-(u)v//-(o)v
affiksli modelning hozirgi o‘zbek adabiy
tilida ot-terminlar hosil qilishdagi vazifasi ancha faollashgan.
Ta’kidlangan jihatni mazkur affiks ko‘magida yuzaga chiqqan turfa
xarakterdagi terminlar ham tasdiqlaydi:
tortishuv
(fiz.; tib.)
saylov,
to‘lov, kelishuv, bitishuv
(til.),
so‘rov, aralashuv, kuzatuv
(harb.) va h.k.
- (i)m//-(a)m/-/(u)m
affiksli so‘z yasovchi model
Bu model nisbatan kammahsul hisoblanib, quyidagi ma’nolarni
ifodalovchi terminlarni hosil qiladi:
a) natija, voqea-hodisa, jarayon yoki ish-harakat nomini anglatadi
-
bosim, chiqim, kirim, bitim, ajrim
(ajra-moq),
bo‘lim, qatlam, yuqum,
cig‘im, otim, oqim, tizim
va h.k.;
b) kam hollarda narsa,buyum otini bildiradi (Kononov 1960;140;
Begmatov 1977;117) -
to‘plam, to‘qim, so‘qim
( so‘q-moq “urmoq”)),
sig‘im, qoplam
va h.k.
–g‘i/ - gi/ –g‘u//-qi/- ki
affiksli so‘z yasovchi model
Mazkur
–g‘i/-gi-/g‘u//-qi/- ki
affiksi nisbatan keyingi davrlarda
shakllangan
–(u)v
varianti qatori muayyan ma’noga ega ot-terminlar
yasaydi ( Kononov 1960;121; Shoabdurahmonov 1980):
a) ish-harakat vositasini ifodalaydi
: tepki 1
(1. harb.; 2.maxs.),
tepki II (tib.),
chopqi, chalg‘i , chalg‘u
(mus
.), burg‘i, burg‘u
va h.k.;
b) onda-sonda ish -harakatni ataydi:
urg‘u
;
v) natija, ish - harakat predmetini bildiradi:
achitqi, yoqilg‘i,
yonilg‘i, ko‘chki, kuydirgi
(tib.),
sachratqi
1 (bot.);
sachratqi
II (tib.) va
67
h.k.
– (a)q, -//-(i)q, - (i)
k affiksli so‘z yasovchi model
Tarixan -
g‘oq//-qoq
affiksal shaklga borib taqaluvchi
-(a)q//-(i)q
affiksi (Kononov 1960;121; Shoabdurahmonov 1980; 183) nisbatan
mahsuldor bo‘lib, bir qancha ma’noni ifodalovchi ot-terminlarni hosil
qilishda qatnashadi:
a) ish-harakat nomini yoki uning amalga oshganligini bildiradi :
o‘toq, guldurak, buyruq
(buyur-moq),
chaqiriq, ko‘rik, so‘roq, tarqoq
(harb.) va h.k.;
b) ish-harakat natijasi yoxud jarayonini anglatadi:
to‘siq, yoriq,
qavariq, chirik, soliq, yoyiq
(harb. saf) va h.k.;
v) obyekt, o‘rin, joy nomini ifodalaydi:
yo‘lak, kechik
,
toshloq
(toshla-moq),
qamoq
(qama-moq) va h.k.;
g) ish-harakat vositasini ataydi:
o‘roq, pichoq, tuzoq, taroq;
d) o‘xtin-o‘xtin ish-harakat egasi (subyekti)ni
anglatadi:
qochoq
va h.k.
-qon//-gan/-kan
affiksli so‘z yasovchi model
Mazkur kammahsul model yordamida ish-harakatning vositasi,
narsa-predmeti ma’nosini ifodalovchi ot (sifat) turkumiga xos terminlar
yasalgan bo‘lib, ular azaldan o‘zbek adabiy tili so‘z xazinasida o‘z aksini
topgan:
bosqon, qopqon, yelkan, o‘pqon
va h.k.
–qoq//-g‘oq
affiksli so‘z yasovchi model
Ushbu
–qoq//-g‘oq
affiksli kammahsul model ba’zi bir
terminlarni yasashdagina qatnashganligi bilan xarakterlanadi:
qazg‘oq
(qazi-moq),
qadoq
(qada-moq),
yorg‘oq
(anat.), tutqoq (1.epilepsiya; 2.
epileptik),
botqoq
va h.k.
–dak//-doq
affiksli so‘z yasovchi model
Faqat sanoqli ot (sifat) - terminlargina ushbu kammahsul affiks
ko‘magida yasalganligini o‘zbek tili lug‘at boyligida bor bo‘lgan faktik
materiallar tasdiqlaydi:
qo‘ndoq, kekirdak, yugurdak, qovurdoq, likildoq
(likilla-moq) va h.k.
– di
affiksli so‘z yasovchi model
Ba’zi bir miqdordagi terminlarning mazkur –di affiksli
kammahsul so‘z yasovchi qolip ishtirokida voqelanishi hamda ish-
harakat natijasi ma’nosini ifodalashi kuzatiladi:
yig‘indi
(mat.),
qirindi,
chirindi, chiqindi, cho‘kindi, oqindi
va h.k.
–diq/-dik affiksli so‘z yasovchi model
Barmoq bilan sanarli terminlar ushbu o‘ta kammahsul -
diq//-
dik
affiksli model ishtirokida yuzaga kelgan:
qoldiq
(mat.),
siydik.
-ich
affiksli so‘z yasovchi model
Ushbu –ich qo‘shimchali model ishtirokida narsa-predmet,
buyum nomini ifolalovchi ba’zi bir terminlargina yasalgan:
cho‘kich,
cho‘mich
.
68
–
qin / -kin
affiksli so‘z yasovchi model
Bu kammahsul model jarayon, natija nomini anglatuvchi
terminlarni yasashda qatnashgan:
otqin
(geol.),
toshqin, qochqin, sotqin,
to‘lqin
(to‘l-moq),
bosqin, chirkin, chopqin
va h.k.
Do'stlaringiz bilan baham: |
