If. •f с ж ж Салимов КимёВий технодогиянинг асосий караёнАари Во урилмоАпри I зл' Пз



Download 10,86 Mb.
Pdf ko'rish
bet2/275
Sana07.04.2022
Hajmi10,86 Mb.
#535152
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   275
Bog'liq
Kimyoviy texnologiyaning asosiy jarayonlari va qurilmalari. Z.Salimov. 1994

кистан» нашриёти.


махсулотларни ажратиш д а ва бошка бир катор ишлаб чикаришда 
куп фойдаланилади.
Асосий курилмалар каторига, м асалан, тарелкали ва насадка- 
ли колонналар киради. Бундай колонналар ёки курилмалар 
хайдаш (сую к арал а ш м а л а р н и иссиклик таъсирида аж рат и ш ), 
а б сорбл аш (газ ва буг арал аш м ал ар и д ан бирор компонентни 
ютувчи суюклик ёрдамида аж рат и ш ), экстраклаш (суюк а р а ­
лаш маларни эритувчи ёрдамида а ж р а т и ш ) каби ж араён л арн и
амалга ош иришда ишлатилади.
Кимё саноатининг купчилик т арм окл арид а ишлатиладиган 
н асос ва ком прессорл ар, фильтр ва центрифугалар, циклон ва 
скрубберл ар, иссиклик алмаштиргич ва куриткичлар хам асосий 
курилмалар жумласига киради.
« Ж а р а ё н л а р ва курилмалар» курсида асосий ж араён ларн инг 
назарияси, ушбу ж а р а ё н л а р амалга ошириладиган машина ва 
курилмаларнинг тузилиш принциплари ва уларни хисоблаш 
услублари урганилади. Асосий ж ар аён л арн и н г конуниятларини 
урганиш ва курилмаларни хисоблаш усулларини тузишда физика, 
кимё, физик-кимё, термодинамика, иктисод каби фанларнинг 
фундаментал конунлари а с о с килиб олинади. « Ж а р а ё н л а р ва 
курилм алар» курс.и кимё саноатининг турли тарм окларида 
ишлатиладиган ва ташки куринишидан х а р хил булган ж а р а ё н л а р
ва курилмаларнинг ухшашликларини аниклашга асосланади.
Замонавий катта улчамдаги ишлаб чикариш ж араён лари н и
лойихалашда хам « Ж а р а ё н л а р ва курилмалар» фанининг ах ам и я ­
ти катта. Узлаштирилиши керак булган ж а р а ё н аввал лаборатория 
шароитида, кичик улчамдаги курилмаларда (моделларда) ургани­
лади. Сунгра олинган тадкикот натиж алари катта улчамдаги 
саноат курилмаларига кучирилади. Шундай килиб, кичик тизим 
(система)ларда олинган натиж алардан катта системаларда 
фойдаланиш конуниятлари моделлаштириш деб юритилади. 
Моделлаштириш « Ж а р а ё н л а р ва к урил м алар» фанининг мухим 
вазифаларидан бири хисобланади.
«Кимёвий технология ж а р аё н л а р и ва курилм алари» фанининг 
охирги йиллардаги ютуклари назарий ва амалий вазифаларни хал 
этишда замонавий хисоблаш машиналаридан кенг фойдаланиш 
билан богликдир. Х и соблаш техникасидан фойдаланиш кимёвий 
технология муаммоларини хал этишда янгича йул тутишни, яъни 
математик моделлаштириш ва системали тадкикот килиш усулла­
рини курсатиб берди. Шундай килиб кимёвий технология фанида 
янги йуналиш — кимё-технология жараёнларининг кибернетикаси 
пайдо булди.
« Ж а р а ё н л а р ва курилмалар» курси кимё, озик-овкат, нефтни 
кайта ишлаш ва шу каби бир катор саноат тармоклари учун 
инженер-технолог кад рлар тайёрлашда катта ахамиятга эга. Бу 
фан асосида тегишли ж араён л арн и хисоблаш, тахлил килиш, 
уларнинг- энг макбул катталикларини топиш, керакли курилм а­
ларни лойихалаш ва уларни хисоблаш мумкин. Ушбу курс машина


ва курилмаларни с ам ар а л и ишлатиш хакида маълумот беради 
хамда уларнинг кувватини ош ириш усулларини ургатади.
1.2-§. « Ж А Р А Ё Н Л А Р ВА К. УРИЛ М А Л А Р » Ф А И И Н И Н Г
К Е Л И Б Ч И К . И Ш И ВА Р И В О Ж Л А Н И Ш И
« Ж а р а ё н л а р ва кури л м ал ар» фанининг келиб чикиш тарихи 
кимё саноатининг ривожланиши билан боглик,. Кимё саноати 
X V I I I асрнинг охири ва X I X асрнинг бошларида пайдо була 
бошлади ва киска давр ичида ривожланган мамлакатларда халк. 
хужалигининг энг мух,им тарм окларидан бирига айланди. Кимё 
саноатининг ривожланиши билан ишлаб чикариш ж араён л ари н и
умумлаштирувчи ва курилмалар хисобини сам арал и хал килувчи 
фанга эхтиёж кучайди.
Россияд а « Ж а р а ё н л а р ва курилм алар» фани хакдздаги фикрни 
биринчи булиб проф. В. А. Денисов 1828 йилда илгари сурди. 
Кейинчалик Д. И. Менделеев кимё технологияси асосий жараёнла- 
рининг синфларини тузиб чикди. X I X асрнинг 90 йиллари охирида 
проф. А. К. Крупский Петербург технология институтида янги укув 
предмета — «Асосий ж а р а ё н л а р ва курилмаларни хисоблаш ва 
лойихалаш» буйича маъ руза укий бошлади. Би роз кейинрок, 
М о с к в а олий техника укув юртларида проф. И. А. Тишченко шу 
янги фан буйича м аъ ру з ал ар укий бошлади. Ш у сабаб- 
ли А. К. Крупский ва И. А. Тишченко « Ж а р а ё н л а р ва курилмалар» 
фанининг асосчилари хисобланади. 1935 йили проф. А. Г. Касаткин 
томонидан «Кимё технологиясининг асосуй ж а р а ё н ва курилмала- 
ри» дарслиги чоп этилди. Бу китоб ушбу фаннинг ривожланишида 
катта ахамиятга эга булди.
Сунгги йиллар мобайнида « Ж а р а ё н л а р ва к урилм алар» фани 
узлуксиз ривожланиб келмокда. Янги кимё ишлаб чикаришларини 
илмий 
асосд а тузиб чикишда, юкори унумли курилмалар 
яратишда, технология ж ар аён л ари н и жадаллаш тириш да ушбу 
фаннинг ахамияти йилдан-йилга ортиб бормокда.
Узбекистонда « Ж а р а ё н л а р ва курилм алар» фанининг р и ­
вожланишида Тошкент кимё-технология институти кошидаги 
«Кимёвий технология ж а р а ё н л а р и ва курилмалари» кафедраси- 
нинг хам хисеаси катта. Бу к аф ед р а 1940 йилда ташкил этилган 
булиб, унда кимё ва озик-овкат саноати ишлаб чикариш 
ж ар аён л ари н и тезлатиш буйича кенг куламда илмий-тадкикот 
ишлари муваффакиятли олиб борилмокда. К аф е д ра ходимлари 
томонидан чангларни тозалаш, пневмотранспорт, аб сорбл аш , 
адсорблаш, экстраклаш ва куритиш жараён лари н и турли усуллар 
билан (пульсацион ва вибрацион тебранишлар, узгарувчан 
электромагнит майдони, х арак ат ч ан насад к ал ар, мавхум кайнаш 
холати, каттик ф а з а катламининг геометрик шаклини узгартириш 
ёрдамида) жадаллаштиришнинг назарий ва амалий асослари 
яратилди, сочилувчан каттик моддаларнинг гидромеханик, иесик- 
лик-физикавий ва диффузион хоссалари аникланди, юкори самарали


курилмалар кашф килинди. Илмий ишларнинг асосий натижалари 
республикамизнинг бир катор корхоналарига татбик, килинди. 
К афедра таклиф килган с ф е р а ва ярим с ф е р а катламли 
адсорберлар Фаргонад аги кимёвий тола заводида, мавхум кайнаш 
катламли с к р у б б ер л ар ва а б с о р б е р л а р эса «Навоийазот» ишлаб 
чикариш бирлаш масида, Узбекистан кийин суюкланувчи ва утга 
чидамли металлар комбинатида кенг ишлатилмокда.
1.3-§. А С О С И Й Ж А Р А Ё Н Л А Р Н И Н Г Т У Р Л А Р И
Кимё ва озик-овкат саноатида турли-туман технология 
ж а р аё н л а р и ишлатилади. Бундай ж а р а ё н л а р айрим белгиларига 
асо сан бир неча синфларга булинади. Технология ж араён л ари н и
уларнинг харакатлантирувчи кучига кура турларга булиш 
максадга мувофик. Ш унга к ура асосий ж а р а ё н л а р 5 гурухга 
булинади:
1. Механик ж ар аё н л ар;
2. Гидромеханик ж ар аё н л ар;
3. Иссиклик алмашиниш ж ар аён л ари ;
4. М одда алмашиниш ж араён л ари ;
5. Кимёвий ж а р аё н л а р .
Механик ж а р а ё н л а р каттик материалларни механик куч 
таъсирида кайта ишлаш билан боглик. Бундай ж а р а ё н л а р
каторига майдалаш, с а р а л а ш , узатиш, аралаш тириш ва шу 
кабилар киради. Бу ж араён ларн инг тезлиги каттик жисмларнинг 
механик конуниятлари билан ифодаланади. Бунда х аракат лан ти ­
рувчи куч вазифасини механик босим кучи ёки марказдан кочма 
куч б аж а р а д и .
С ую к ва газсимон системалардаги х а р а к а т (аралаш тириш , 
фильтрлаш, чуктириш) билан боглик ж а р а ё н л а р гидромеханик 
ж ар аён л арн и ташкил этади. Бундай ж араён л арн и нг тезлиги 
гидромеханика конунлари билан аникланади. Гидромеханик 
жараёнларнинг харакатлантирувчи кучи — гидростатик ва гидро­
динамик босимдир.
Иссиклик алмашиниш ж араён и — температуралар ф арк и мав- 
жуд булганда бир (температураси ю кори ) жисмдан иккинчи 
(температураси п аст )ж и см га иссикликнинг утишидир. Бу гурухга 
иситиш, совитиш, буглатиш, конденслаш ва сунъий совук хосил 
килиш ж а р а ё н л а р и киради. Ж араё н н и н г тезлиги гидродинамик 
режимга боглик холда иссиклик узатиш конунлари билан 
ифодаланади. Иссиклик жараёнларининг харакатлантирувчи кучи 
сифатида иссик ва совук мухитлар уртасидаги температуралар 
ф ар к и ишлатилади
М одда алмашиниш ж ар а ё н л ар и — бир ёки бир неча компо- 
нентларнинг бир ф азад ан ф азал ар н и ажратувчи юза оркали 
иккинчи ф а з а г а утишидир. Компонентлар бир ф азад ан иккинчи 
ф аза г а молекуляр ва турбулент диффузиялар ёрдамида утади. Ш у
сабабли бу ж а р а ё н л а р диффузион ж а р а ё н л а р  хам дейилади. Бу
10


гурухга аб сорбл аш , адсорблаш , суюкликларни хайдаш, эк- 
страклаш, кристаллаш, куритиш ж ар а ё н л ар и киради. Ж ар а -
ёнларнинг тезлиги фазаларнинг гидродинамик х аракат и га боглик 
булиб, модда утказиш конуниятлари билан ифодаланади. Модда 
алмашиниш жараёнларининг харакатлантирувчи кучи фазаларда- 
ги концентрацияларнинг ф ар к и билан белгиланади.
Кимёвий ж а р а ё н л а р моддаларнинг у з а р о таъсири натижасида 
янги бирикмаларнинг хосил булишидир. Кимёвий реакцияларда 
иссиклик ва модда алмашиниш ж ар а ё н л ар и хам содир булади. Бу 
гурухдаги жараёнларнинг тезлиги кимёвий кинетика конуниятлари 
билан ифодаланади. Реакциялар тезлиги, айникса, саноат микёси- 
да, моддаларнинг гидромеханик харакатига, кимёвий ж а р а ­
ёнларнинг харакатлантирувчи кучи эса реакцияга киришаётган 
моддаларнинг концентрациясига боглик булади.
Кимё саноатидаги технология ж а р аё н л а р и даврий ва узлуксиз 
равишда утказилади. Ж а р а ё н л а р вакт давомида параметрларнинг 
узгаришига к а р а б тургун ва тургунмас булади. Тезлик, концентра­
ция, температура каби парам ет рлар вакт давомида узгарса, 
ж а р а ё н тургунмас, аксинча, агар бу п арам етрлар у згар м аса 
ж а р а ё н тургун дейилади. Кимё ва озик-овкат саноатида асосан 
узлуксиз технология ж ар аён л а ри д ан фойдаланилади.

Download 10,86 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   275




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish