O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti geografiya va ekologiya fakulteti ekologiya kafedrasi

KO’L PAYDO BO’LIShIDAGI TABIIY-GEOGRAFIK ShAROITLAR.
Ko’llar Er shari tabiati bilan birgalikda rivojlanadi va o’z navbatida, Er shari tabiatining 
rivojlanishida faol ishtirok etadi. Territoriyada ko’llarning ko’p bo’lishida namlanish relefi eng 
katta ahamiyatga ega. Territoriya qancha sernam bo’lsa, relefi bir xil bo’lishiga qaramay ko’llar 
shuncha ko’p bo’ladi. Biroq oqim miqdori ham, binobarin relefning parchalanganlik darajasi 
ham namlanishga bog’liq oqim katta bo’lsa eroziya kuchayadi va territoriyadagi mayda 
ko’llarning soni kamayadi.
Joyning erozion parchalanganligi odatda shu o’lkaning yoshiga qarab orta boradi. Shu 
sababli namlanish bir xil bo’lgan va relefi qadimiy territoriyalarda yosh erozion relefli 
o’lkalardagiga qaraganda ko’llar kamroq bo’ladi. Masalan: muzlik qoplamidan nisbatan kech 
holi bo’lgan Evropaning shimoli-g’arbida va Amerikaning shimoli-sharqida daryo vodiylari 
normal profil hosil qilib ulgurmagan, kotlovinalar yaxshi o’yilmagan va ular ko’llarga aylangan.
Namlanish etishmaydigan joylarda eroziya jarayoni sust boradi, arid (qo’rg’oqchil) 
territoriyalarning eroziya bazasi bitta bo’lmaydi, kotlovinalar atrofi berk bo’lib, ularda boshqa 

---

130 
iqlimiy rayonlardan oqib keluvchi daryo suvlari to’planadi. O’rta Osiyo va Qozog’iston, Kichik 
Osiyo, Eron, Tibet, Toklamakon, Meksika tog’ligi va Avstraliyadagi ko’llar shunday yo’l bilan 
paydo bo’lgan.
Binobarin iqlim va relefning ko’l hosil qilishdagi o’zaro ta’siri qarama-qarshidir. Bu hol 
tabiiy hodisalar kompleksining territoriyada ko’llar oz-ko’pligini belgilovchi bir qismidir.
Relefning qay daraja parchalanganligi o’lkaning yoshigagina emas, balki shu joydagi tog’ 
jinslari xarakteriga, shuningdek joyning dengiz sathidan balandligiga ham bog’liq. Shuning 
uchun joyning metodologiyasi ham, dengiz sathidan balandligi ham ko’llar hosil bo’lishiga 
bilvosita ta’sir etadi. Namlanish va oqim - relef parchalanishi va ko’l hosil bo’lishining hozirgi 
omillari zonal va reGidronal hususiyatga ega. O’tmishdagi va hozirgi geologik va geomorfologik 
jarayonlarni aks ettiruvchi relef ham zonal-reGidronaldir.
Bu har ikki omil hosilasi bo’lgan ko’llarning paydo bo’lishi ham zonal-reGidronal 
hususiyatga ega. Ushbu qonuniyat ko’llarning sonidagina emas, rejimida ham seziladi.
Ko’llar rejimi: 
Ko’ldagi suvning kelimi va ketimi, ko’l sathining tebranishi, suv massasining tarkibidagi 
o’zgarishlar, ko’l oqimi va suvning boshqa xil harakatlari hammasi birgalikda ko’l rejimini 
belgilaydi.