1. O’zbekstannin’ ta’biyiy shegaralarin ha’m koordinatalari

Tayanish termin ha’m tu’sinikler: 
regional, ta’biyiy geografiya, ta’biyiy 
aymaqliq, ta’biyiy aymaqliq kompleks, geokompleks, landshaft, ta’biyiy sha’rayat, 
resurs, regional o’zgeshelik, ta’biyiy geografiyaliq eltaniw regional landshafttaniw, 
obiekt, taksonomik, suwliq, qurg’aqliq, materik, poyas,
u’lke, zona, provintsiya, 
kishi provintsiya, okrug, rayon, geografiyaliq izertlew, taw, dizbek da’rya, 
basseyn, geoekologiyaliq, geoekologiyaliq izertlew, a’tirap-ortaliq, islep shig’ariw, 

---

birlespe, ta’biyiy sha’rayat, ta’biyat komponentleri, ta’biyiy kompleks, ta’biyiy 
bayliq, qorg’aw, geoekologiyaliq tiykar, landshaft.
O’zbekstan Respublikasi arqa yarim sharda, Evraziya materiginin’ ortasinda, 
A’miwda’rya ha’m Sirda’rya aralig’inda, ortasha ha’m subtropik poyaslarda, 
okeanlardan ju’da’ uzaqta, qubla ha’m shig’is ta’replerden biyik tawlar menen 
oralg’an tuyiq basseynde jaylasqan. Sonin’ ushin O’zbekstanda ol menen bir 
qatarda birdey ken’likte jaylasqan Jer Orta ten’izi boyindag’i subtropik sha’rayatqa 
iye bolg’an ma’mleketlerden u’lken pariq qilatug’in o’zine ta’n ta’biyiy sha’rayat 
payda bolg’an. O’zbekstan aymag’i jilli Hind okeanina jaqin tursa da (2000 km) 
arada biyik tawlar bolg’anlig’i ushin onin’ ta’sirinen bilinbeydi. Onin’ jilli, ig’al 
hawa massalari O’zbekstang’a jetip kelmeydi. Kerisinshe alista jaylasqan 
Arktikanin’ qurg’aq suwiq hawa massalari respublikamiz arqada ta’biyiy tosiq-
tawlar bolmag’ani ushin bul jerge irkinishsiz kirip keledi. Respublikamizdan 4000 
km arqa-batista jaylasqan Atlantika okeani batis samallar sebepli u’lkemiz 
ta’biyatina ju’da’ ku’shli ta’sir etedi. Tinish okeani ju’da’ uzaqta bolg’aanlig’i 
ushin respublikamiz ta’biyatina a’melde ta’sir etbeydi. Joqarida keltirilgen jag’day 
u’lkemiz qisinin’ ju’da’ suwiq, jazinin’ ju’da’ issi keliwine sebep boladi. 
Aymag’inin’ a’ne sonday o’zine ta’n geografiyaliq ornina ko’re respublikamizda 
sho’l, shala sho’l ha’mde qurg’aq dalalar u’lken maydandi iyeleydi.
O’zbekstan respublikasi aymag’i 448,96 min’ km
2
(yaki 44896,9 min’ gektar) 
bolip, maydaninin’ u’lkenligi boyinsha ja’ha’ndegi 130 dan artiq ma’mleketlerden 
aldinda, G’MDA bolsa besinshi orinda (Rossiya, Ukraina, Qazaqstan, 
Turkmenstannan keyin) turadi. Respublikamizdin’ shetki arqa toshkasi 45
0
36
1
; 
qublasi bolsa 37
0
11
1
; arqa ken’likte jatsa, batis shetki toshkasi 56
0
ha’m shig’is 
shetki toshkasi 73
0
10
1
; shig’is uzinliqlarda jaylasqan. O’zbekstan aymag’i arqadan 
qublag’a qarap meridian boylap 930 kmge, batistan shig’isg’a geografiyaliq uzinliq 
boylap 1425 km ge sozilg’an. 
O’zbekstan shegaralari tiykarinan qurg’aqliqtan, azg’ana bo’limi A’miwda’rya 
ha’m Aral ten’izi arqali o’tedi. Onin’ uzinlig’i 5300 km den ko’birek bolip, sonnan 
2100 km den artig’i Qazaqstang’a tuwri keledi. Bul shegara arqada, shig’ista ha’m 
arqa-batista tegislikler ha’m platolar arqali, onin’ en’ shetki qubla-shig’is bo’limi 
Qarjantaw ha’m Ugam dizbekleri arqali o’tedi. Shig’ista Qirg’izstan menen 
shegara bolsa Piskom, Shatqal taw dizbekleri, Ferg’ana ha’m Alay taw 
dizbeklerinin’ eteklerinen, Tajikstan menen bolsa Qurama, Tu’rkstan, Zarafshan, 
Hisar dizbekleri boylap o’tedi. O’zbekstannin’ qubla shegarasi A’miwda’rya arqali 
o’tip, oni Awg’anstannan ajiratsa, batis ha’m qubla-batis shegarasi tiykarinan 
tegislikten o’tip, O’zbekstandi Tu’rkmenstannan ajiratip turadi. O’zbekstan 
shegarasinin’ tiykarg’i bo’limi tegisliklerge tuwri keliwi transport ha’m 
ekonomikaliq baylanislardi rawajlandiriw ushin qolayliq tuwdiradi. O’zbekstan 
xaliqaraliq baylanislardi jolg’a qoyiwdi ko’zde tutip ha’m o’z rawajlaniwinin’ 
keleshegi o’zine ta’n geografiyaliq-strategiyaliq abirayina iye. A’yyemgi 
zamanlarda Shig’is penen Batisti baylanistirip turg’an Ulli Jipek joli O’zbekstan 
arqali o’tken. Bul jerde sawda jollari tutasqan, sirtqi baylanislar ha’mde tu’rli 
ma’deniyatlardin’ bir-birin baytitiw protsessi joqari bolg’an. Bu’gingi ku’nde de 
Evropa ha’m Jaqin Shig’istan Aziya-Tinish okean aymag’ina alip baratug’in 

---

qurg’aqliqtag’i jollar usi jerde kesisedi. Orta Aziya ma’mleketleri Hindstan yarim 
atawin Rossiyaha’m Evropa menen baylanistirip turadi. O’zbekstan o’zinin’ bar 
bolg’an ha’m potentsial ta’biyiy ha’mde shiyki zat zapaslari menen ha’zirdenaq -
XXI а’sirde du’nyanin’ siyasiy ha’m ekonomikaliq kartasinda o’z aldina 
a’hmiyetke iye bolmaqta. O’zbekstan bu’gingi ku’nde qon’si ma’mleketler 
ortasinda baylanistiriwshi shen’ber waziypasin atqarmaqta. Orta Aziyanin’ orayi 
bolg’an Tashkent qalasi, Shig’is da’rwazasi bolip esaplanadi. 
Biraq tawli relefi ha’m ha’zirgi waqitta tiykarg’i ekonomikaliq baylanislar 
ten’iz transportinda alip barilip atirg’anlig’i aqibetinde respublikamizdin’ 
geografiyaliq orni a’yyemgi qolayliqti ko’p g’ana jog’altqan. Biraq keleshekte 
ju’da’ iri transport samalyotlarinin’ qollaniliwina o’tilgende O’zbekstan Evraziya 
materiginin’ ortasinda jaylasqan geografiyaliq orni sebepli ja’nede qolay abiroyg’a 
iye boladi.
O’zbekstannin’ geografiyaliq ornina baylanisli bolg’an o’zine ta’n ta’biyiy 
geografiyaliq o’zgeshelikleri de bar. Olar to’mendegilerden ibarat. 
1.
O’zbekstan ishki u’lke bolip, Evraziya materiginin’ orayinda, 
subtropik ha’m ortasha poyaslardin’ sho’l zonalarinda, subtropik klimatli Jer Orta 
ten’izi boyi ma’mleketleri ken’liklerinde jaylasqan. Biraq O’zbekstan ta’biyiy 
sha’rayati er Orta ten’izi boyi ma’mleketlerinen ju’da’ pariq qiladi, sebebi 
O’zbekstan okean ha’m ashiq ten’izlerden ju’da’ uzaqta jaylasqan. En’ jaqin jilli 
Hind okeaninin’ ta’siri ortada biyik tawlar bolg’anlig’i ushin sezilmeydi. 
Kerisinshe ju’da’ alista jaylasqan Arqa Muz okeani ha’mde Sibirdin’ qurg’aq 
ha’m suwiq hawa massalari O’zbekstan arqasinda ta’biyiy tosiq-biyik tawlar 
bolmag’anlig’i ushin bul jerge irkinishsiz kirip keledi. Аtlantika okeani ha’m Jer 
Orta ten’izi ju’da’ uzaqta bolsa da batis samallar arqali Respublikamiz ta’biyatina 
ku’shli ta’sir ko’rsetedi. O’zbekstan aymag’i ishki u’lke bolg’anlig’inan bul jerde 
tipik kontinental klimat payda bolg’an.Respublika ortasha, onin’ orayliq ha’m 
qubla bo’limleri subtropik klimat poyaslarinda jaylasqan. O’zbekstannin’ ortasha 
poyastag’i bo’limi U’stirt, Araldin’ qurig’an bo’liminde, A’miwda’rya etegi, 
Qizilqumda klimat qurg’aqshil, ju’da’ suwiq. Subtropik poyastag’i Qashqada’rya 
ha’m Surxanda’rya alaplarinda bolsa jaz qurg’aq, issi, qis salistirmali jilli boladi. 
O’zbekstanda tiykarinan sho’l, oazis, taw landshaftlari ko’pshilikti quraydi. 
Klimatta o’zine ta’n keskinlikler bar. Sho’llerde jawin mug’dari 70-80 mm den 
tawlarda 1000 mm ge shekem baradi. Qista arqada 35
0
-40
0
li suwiqlar, jazda bolsa 
qublada 50
0
li issilar baqlanadi. 
2.
O’zbekstan aymag’i tuyiq basseynnen, yag’niy «ag’imsiz u’lkeden» 
ibarat. Da’ryalardin’ hesh qaysisi da ashiq ten’izlerge alip barmaydi ha’m olar 
menen baylanisbaydi. Bul da’ryalar respublika aymag’indag’i ko’llerge quyiladi 
yaki suwi suwg’ariwg’a sariplanip, tawsilip qaladi. O’zbekstan ko’lleri ha’m 
tegislikleri eroziya bazisleri esaplanadi.
3.
Jer betinin’ o’zine ta’nligi O’zbekstan aymag’i kelip shig’iwi ha’m 
jasina ko’re quramali relefke iye bolip, ol tegislik ha’m batiqlardan, plato ha’m 
qirlardan, adirlardan, ortasha biyikliktegi tawlar ha’m ma’gi qar ha’m muzliqlar 
menen qaplang’an biyik tawlardan ibarat. O’zbekstanda tegislik ha’m tawlar bir 
tegis jaylasbag’an. Qublasi, qubla-shig’isin tawlar iyelegen. Olar maydani 

---

O’zbekstan maydaninin’ 21,3% in iyeleydi. Olardan batista, ha’m arqada tegislik, 
plato, qirlar jaylasqan. Olar respublika maydaninin’ 78,7 % in iyelegen. Taw 
sistemalari o’zlerinin’ tarmaqlari menen O’zbekstannin’ tegislik bo’limine kirip 
barip, onin’ ta’biyiy sha’rayatinin’ qa’liplesiwine ta’sir etken.
4.
O’zbekstan aymag’i o’zine ta’n gorizontal ta’biyiy zonalardin’ barlig’i 
ha’m olarg’a mas keletug’in biyiklik poyaslarinin’ rawajlang’anlig’i menen 
ajiralip turadi. Теgisliklerde sho’l ha’m shala sho’l landshaftlari rawajlang’an. 
Tawlarda bolsa sho’l ha’m dalalardan baslap, biyik taw jaylawlari ha’m nival 
poyasina shekem bar.
5.
O’zbekstan aymag’inin’ u’lken bo’limi tektonik aktiv ha’m ku’shli jer 
silkiniw rayoni esaplanadi. A’yyemgi tawlardin’ ko’terilip atirg’anlig’i menen 
ajiralip turadi.
6.
O’zbekstan keskin ta’biyiy o’zgeshelikler u’lkesi. Aymag’inin’ payda 
boliwinan baslap, o’simlik ha’m haywanat du’nyasina shekem, ta’biyatinin’ 
ha’mme komponentleri respublika aymag’inin’ tu’rli bo’limlerinde ju’da’ pariq 
qiladi.
7.
O’zbekstan tek g’ana gidrografiyaliq tuyiq u’lke bolip qalmastan 
ekologiyaliq sha’rayati ta’repinen de tuyiq u’lke esaplanadi. Hesh qanday 
shig’indi respublikadan sirtqi shig’ip ketbeydi. Bul o’zgeshelik u’lkede xojaliqtin’ 
tu’rli tarawlarin rawajlandiriwda a’lbette diqqat orayinda turiwi lazim.
8.
O’zbekstan ja’ha’n pa’ni, ma’deniyati, ma’na’wiyatin rawajlandiriwda 
u’lken u’les qosqan ju’da’ ko’p alimlar watani esaplanadi (ataqli alimlardan 
kimlerdi bilesiz?).