3 Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

 
BAZALT TOLASI VA UNING FIZIK-MEXANIK XUSUSIYATLARI. 
1
Shamiyev D.B.,
2
Shamiyeva D.F. 
1
To`qimachilik mahsulotlarini qayta ishlash kafedrasi assistenti. 
2
Sanoat texnologiyalari fakulteti talabasi. 
[e-mail]
 
Jizzax Politexnika Instituti
 
 
Hozirgi kunda O`zbekistonda to`qimachilik sanoati o`zining yangi rivojlanish bosqichiga chiqdi. 
Respublikamizda mahalliy xomashyolardan to`qimachilik mahsulotlarini ishlab chiqarish borasida juda 
ko`plab ishlar amalga oshirilmoqda. Xususan Jizzax viloyatida Bazalt korxonasining ochilishi ham bir 
misol bo`la oladi. Ushbu korxonada bazalt xomashyosidan qurulish sanoatida keng foydalanilmoqda. 
Bundan tashiqari bazalt xomashyosidan to`qimachilik tolalarini olish va undan to`qimachilik 
mahsulotlarini ishlab chiqaish bo`yicha ham ilmiy izlanishlar amalga oshirilmoqda. Quyida bazalt 
tolasining ayrim xususiyatlarini va qaysi sohalarda qo`llanilsihini ko`rib chiqamiz. 
Bazalt tolasi - eritish va eritmani tolalarga aylantirish orqali mineral o`g`itlar (bazalt jinslar) dan 
ishlab chiqariladi. Bazalt tolalar magmatik kelib chiqadigan tabiiy xom ashyo hisoblanadi. Bazalt 
xomashyosidan uzluksiz tola, shtapel tola, kalta tolalar va ingichka tolalar ishlab chiqariladi va ishlatiladi. 

---

257
Bazalt tolasidan uzluksiz tolalar, mustahkam va kompozit materiallar va buyumlar, matolar va noto'qima 
materiallar, issiqlik izolyatsiyalovchi matolar va plitalar, yupqa tolalar, yuqori sifatli issiqlik va ovoz 
o`tkazmaydigan matolar ( matlar, plitalar, karton), filtrlovchi materiallar ishlab chiqarilmoqda.
Bazalt 
tolalari magmatik bazalt jinslardan ishlab chiqariladi. Bu tolalarning ishqorlar, kislotalar va kimyoviy faol 
muhit ta'siriga nisbatan yuqori kimyoviy qarshiligi yuqori. Bundan tashqari basalt tolalarining namlik 
ta'siriga ham chidamli va yong`inga qarshiligi yuqori hisoblanadi [1].
Bazalt tolalari erroziyaga va boshqa mikroorganizmlarga ham nisbatan ancha chidamli. Bazalt 
tolalaridan ishlab chiqarilgan to`qimalardan qurilish sanoatida, avtomobilsozlikda, aviatsiya sanoatida, 
kemasozlik va energetika sanoatida keng qo`llaniladi. Bazalt to`qimalari o`zining uzoq muddat xizmat 
qilishi va mustahkamligi, qolaversa issiq bardoshliligi ushbu sanoat sohalarida juda muhim xomashyo 
hisoblanadi.
Bazalt tolalari o`zining mustahkamligi, yong`inga chidamliligi, turli tashqi ta`sirlar va kimyoviy 
moddalar ta`siriga chidamlilik xususiyat issiqlikka bardoshli materiallar, shuningdek yong'inga chidamli 
matolar ishlab chiqarishda bazalt tolalaridan foydalanishga bo`lgan talabni oshishiga olib keladi. Bundan 
tashqari bazalt tolalari namlikka, turli tuzli eritmalar, kimyoviy ishqorlar ta'sirlariga ham chidamli 
to`qimalar ishlab chiqarishda ham keng qo`llaniladi. Bazalt tolalaridan ishlab chiqarilgan to`qimalar 
vaznining yengilligi ham iste`molchilarga ancha qulaylklar keltirib chiqaradi. Vazni nisbatan yengil 
texnik to`qimalardan kimyoviy faol muhitda, metall konstruktsiyalarda, qurulish sanoatida va boshqa 
sanoat sohalarida ishlatishda qulay hisoblanadi [2]. 
Qurulish sohasida basalt tolalaridan turli beton quymalar ishlab chiqarishda, yong`indan 
izolyatsiyalovchi va shovqin kamaytiruvchi to`qimalar ishlab chiqarishda foydalaniladi. Bazalt 
tolalaridan yana bundan tashqari turli xil yong`inga chidamli to`qimalar, yong'inga qarshi tizimlar, filtrlar, 
texnik to`qimalar va noto`qima matolar, mustahkamlovchi, kompozit to`qimalar ishlab chiqarishda keng 
qo'llaniladi. Bazalt tolalari issiqlik izolyatsiya qiluvchi mahsulotlar plitalar, yuqori haroratli gazsimon 
moddalarning filtrlari uchun matolar va kimyoviy faol suyuqliklarni saqlash uchun to`qimalar, qishloq 
xo'jaligida gidroponika kabi mahsulotlar ishlab chiqarishda ham foydalaniladi. Bazalt tolasining 
g'ovakliligi 70% va undan ko'p bo'lishi mumkin. Bazalt tolasining ushbu g`ovaklilik xususiyati to`qimada 
issiqlik o'tkazuvchanlik darajasini kamaytiradi [3].
Harorat 0C 
300 
400 
500 
600 
700 
Dastlab o'ziga xos kuch, 100% 
№ 1 234 kg / mm2 
98.7 
88.7 
58.9 
38.4 
25.0 
№ 2 240 kg / mm2 
99.0 
89.0 
61.0 
39.0 
27.0 
№ 3 254 kg / mm2 
100 
90.0 
65.0 
38.8 
28.6 
Bazalt tolalarining issiqlik qarshiligi to'g'risidagi ma'lumotlar keltirilgan. 
Yuqoridagi jadvaldan ko'rinib turibdiki, bazalt tolasi materiallari 600 S gacha bo'lgan haroratlarda 
ishlatilishi mumkin.Haroratga chidamlilik - bu issiqlik izolyatsiyasida qo`llaniladigan to`qimalarning eng 
muhim xususiyati hisoblanib, ayniqsa yuqori haroratda ishlaydigan sanoat uskunalarini izolyatsiya 
qilishda basalt to`qimalaridan juda keng qo`llaniladi. Bug` o'tkazuvchanligi – to`qimadan suv bug'larining 
o'tkazish qobiliyatidir. Agar bazalt tolali to`qimalarda bir-biriga bog'langan teshiklar mavjud bo'lsa, ular 
havo bilan bir xil miqdordagi bug' o'tkazadi. Yuqori bug 'o'tkazuvchanligi sababli ushbu to`qimalar ish 
vaqtida namlikni o`zida kam saqlab qoladi. Hozirgi kunda O`zbekistonda ham bazalt tolasini ishlab 
chiqarish yo`nalishlariga ham alohida e`tibor berilmoqda. Xususan Jizzax viloyatida O`zbekiston va 
Xitoy davlatlarining Bazalt qo`shma korxonasi tashkil qilingan.