Microsoft Word xulq-atvor va odatni shakllantirish shaxsni tarbiyalashning asosiy yonalishi sifatida

 

---

15 

 

1.2. Shaxs tarbiyasining psixologik xususiyatlari. 

Shaxs  ma’lum  ijtimoiy  munosabatlar  sistemasida  shakllangan  ijtimoiy 

mavjudotdir.    Xar  bir  tarixiy  davrda  shaxsning  uziga  xos  xususiyatlari  shu 

davrning  ijtimoiy-iktisodiy  tipi  va  tarbiya  tizimiga  bog‘lik  holda  tashkil  topadi, 

shakllanadi.  Bolaning  psixik  rivojlanishi  masalasi  yosh  va  pedagogik 

psixologiyaning markaziy masalasi (muammosi) xisoblanadi. Bu muammoni tugri 

xal  etish  yosh  va  pedagogik  psixologiyaning  fan  sifatida  tarakkiy  etishiga  ham, 

yosh  avlodni  zamon  ruxida  tarbiyalashda  ham  ahamiyati  kattadir.    Bola 

psixikasining  tarakkiyoti  xakida  gapirishdan  oldin  tarakkiyotning  tub  moxiyatini 

tushunib olishi kerak. 

«Rivojlanish» deganda biz «usish»,  «tarakkiy etish» suzlaridan foydalanamiz. 

o‘sish-  bu mikdor jihatidan ortish,  ulg‘ayishdir; 

Taraqqiyot - esa fakat miqdor jihatdan emas, sifat jihatdan ham o‘zgarishdir. 

Taraqqiyot  qanday  qilib,  ya’ni  qanday  omillar  ta’siri  ostida  yuzaga  keladi?-bu 

masala eng muxim masaladir. Inson psixik taraqqiyotida qanday omillar - genetik 

(yoki orttirilgan omillar yetakchiligi muammosidir. 

 Xulq-atvor  shakllanishida  tarbiyaning  roli  katta.Yani  bunda  tarbiya  orqali 

bolada turli xarkatlar, xarkter ko‘rinishlari,o‘ziga xos munosabatlar, va shaxslararo 

munosabatlarda  o‘ziga  xos  yondashishlar  shakllanadi.  Bu  ularning  olada  olgan 

tarbiyasi bilan jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlar tasirida o‘z aksini topadi. Bu bir 

tomondan,  bolaning  o‘z  ota-onalaridan  meros  sifatida  o‘zlashtirilgan  sifatlari,  

ikkinchi-tomondan, tashki muxit ta’sirini ham kamsitib bo‘lmaydi Bu muammolar 

ustida bosh kotirgan olimlar L.Vigotskiy, J.Piaje, S.Rubinshteyn, A.Leontev ikkala 

omil rolini ham inkor kilmagan xolda ijtimoiy muxitning yetakchi ta’siri xakidagi 

fikrni  baravar  yoklaganlar.  Chunki  tugri  tashkil  etilgan  ta’lim-tarbiya,  oila  va 

undagi  uzaro  munosabatlarning  xarakteri,  shaxs  mulokotda  buladigan  ijtimoiy 

guruxlar  u  tanlagan  kasb  va  kasbdoshlari  muxiti  kabi  ijtimoiy  omillar  shaxsining 

rivojlanishi,  uning  uz-uzini  anglash  va  uzgalarga  munosabati,  bilish  jarayonlari 

hamda intellektual tarakkiyotida katta ahamiyatga ega. 

---

16 

 

Bolaning psixik tarakkiyotida ta’lim-tarbiya xal kiluvchi rol uynaydi. Xozirgi 

kunda ta’lim-tarbiya bilan tarakkiyotning uzaro munosabati masalasida bir kancha 

ta’limotlar mavjud: 

1. 

Ta’lim-tarbiya  va  tarakkiyot 

jarayonlari bir-biridan mustakil. 

2. 

Ta’lim-tarbiya 

ayni 

patda 

tarakkiyotdir. 

3. 

Ta’lim-tarbiya  va  tarakkiyot 

boshka-boshka jarayonlar bulsada bir-biriga ta’sir etadi. 

    Xar    bir    odam    shaxs    sifatida    turlicha    namoyon    bo‘ladi.  U      o‘zining  

xarakteri,    kizikishi    va    kobiliyati,    akliy    rivojlanganlik    darajasi,    extiyoji    va  

mexnat    faoliyatiga   munosabati    bilan    farklanadi.  Bular    shaxsning    o‘ziga   xos  

xususiyatlar    rivojlanib    ma’lumot    bir  boskichga    yetsagina    mukammal,    kamol  

topgan  inson  deyiladi. 

   Shaxsning   ijtimoiy    vokelikka,    mexnatga,    kishilarga    jamiyatga    bo‘lgan  

munosabati    turlicha.    Uning  faollik  darajasi  va  axlok-odob  borasilagi  yetukligi 

ham turlichadir 

Psixologiya fanida yosh davrlarini tabaqalash bo‘yicha qator mustaqil nazariyalar 

mavjud,  ular  inson  shaxsini  tadqiq  qilishga  har  xil  nuqtai  nazardan  yondashadi  va 

muammoning  mohiyatini  turlicha  yoritadi.  Ularga  biogenetiq,  sotsiogenetik, 

psixogenetik, kognitivistik, psixoanalitik, bixevioristik nazariyalarni kiritish mumkin. 

Quyida  mazkur  nazariyalar  va  ularning  ayrim  namoyondalari  ifodalagan  yosh 

davrlarini tabaqalash prinsiplarini ko‘rib chiqamiz.