Маъруза Мавзу: Эрамиздан аввалги асрларда кимёвий ҳодисалар, кимёвий

Каучукдан саноатда фойдаланишнинг бошланиши
. 
Англия шаҳарларини газ билан ёритиш ишлари бошлангач, газ 
тайёрловчи заводларда тошкўмирни қуруқ хайдашдан хосил бўладиган 
қўшимча махсулот сифатида анчагина суюқ модда тўплана бошлади. 
Солъвент-нафтлар деб аталувчи бу махсулот каучукни эритади. Глазго 
шахридаги Макинтош деган бир фабрикант барча газ заводларида тўпланган 
бу моддани сув ўтмайдиган кийим таёйрлаш мақсадида сотиб олди. Унда 
каучукни эритиб, газламалар устини шу эритма билан қоплади. Сув 

---

41 
ўтказмайдиган палътолар ўша вақтдан бошлаб макинтош деб атала 
бошланди. Макинтош кийиш жудда одат бўлган эди, лекин кўп ўтмай бу 
усулда тайёрланган кийимнинг фойдали томонлари кўплигига қарамай, 
камчиликлари борлиги аниқланди. Камчиликлари шундан иборатки, бу 
газлама совуқда қаттиқ ва синувчан, иссиқдан эса ёпишқоқ ва ноқулай бўлиб 
қолади. Ундан ташқари мойлар, ёғлар, нефт, скипидлар ва бошқа суюқликлар 
уни осонлик билан бузади. Вулканизация қилинмаган каучук шундай 
хусусиятларга эга. 
Бундай тўқималарни тайёрлаш билан бирга резина саноати бошқа 
йўллар билан ҳам ривожланди. Бутилка ва оёк кийимларини лой ёғоч 
қолипларга каучук ширасини қайта-қайта суркаш билан тайёрлаш усулининг 
Кондамин томонидан ёзилиши каучукни саноатда ишлатилишига сабаб 
бўлади. Бу қуйидагича бошланади.1823 йилгача калиш тўғрисида ҳеч қандай 
маълумот йўқ эди. Шу йили Бостонлик Томас Уэлъс деган киши ажойибот 
тариқасида ерли халқлар калишидан бир неча жуфт келтирди. Лекин унинг 
фойдали эканлигига ҳеч ким ишонмади. Бу калишлар қиздирилганда 
тиззагача чўзиларди ва умуман кулгига сабаб бўлди. Уэлъс рухий 
тушкунликка тушмади, ерли халқларга яхши қолиплар юборди. 1824 йилдан 
бошлаб янги калишлар аста секин сотила бошланди. 1836-1850 йиллар ичида 
Бразилядан Нъю-Йоркка 1518832 жуфт, Европага эса 853741 жуфт шундай 
калишлар келтирилган эди. Хозирги замон калишларига сира ўхшамайдиган 
бу калишлар қуйидаги усул билан олинарди. Этик шаклидаги ёғоч қолип 
каучук ширасига ботириб олиниб, гулханни иссиқ тутунида қуритилади. 
Кераклик қалинлик ҳосил бўлгунча (тахминан 1,5 мм) бу операция бир неча 
марта такроланади. Калиш тайёр бўлишдан олдин учи найза нарса билан 
унинг юзига гул солинади. Шундан сўнг калиш тайёр бўлади. Бу холда 
калиш вулканизация қилинмаганлиги учун хом каучукнинг ҳамма 
хоссаларига ва шу билан биргаликда у эга бўлган барча техник 
камчиликларга эга. У етарли даражада эластик эмас, температура таъсирида 
жуда тез ўзгаради, айниқса қиздилганда юмшоқ ва ёпишқоқ бўлиб қолади 
ҳамда кўп эритувчиларда эрийди. 
Шу усул билан Бразилияда тайёрланган бутуликачалар бошқа 
буюмларни ишлаш учун материал бўлиб хизмат қилди. Европага маълум 
форматда пластинка қилиб кесиб келтирилади. Магазинларда сотиладиган 
бундай пластинкалардан ҳар ким ўзига керак бўлган най, прокладка ва шунга 
ўхшаш зарур буюмларни тайёрлади. Бундай пластинкалар ёпишқоқ 
бўлмаслиги учун уларнинг юзига минерал порошоклар, олтингугурт ёки 
кукун сепиш кераклиги кўп ўтмай маълум бўлди.