Nafas shodmonov o‘zbek mumtoz adabiyoti tarixi

«Avesto»
so‘zining lug‘aviy ma’nosi “ilm va 
ogohlik”dir. 
Uning yaratilgan joyi «Avesto»da zikr etilgan Tangri yaratgan 
birinchi kishvar Eron Vij – Xorazm hududidagi qadimgi davlat. Qadimiy O‘rta 
Osiyoda bunday olamshumul diniy ta’limotning vujudga kelgani bu yerda 
yashayotgan xalqlarning azaldan ne chog‘li katta ilmiy va ijodiy salohiyatga ega 
bo‘lganini ko‘rsatuvchi dalildir. 
Manbalarda qayd etilishicha, «Avesto»ning to‘liq matni 21 nask (kitob)dan 
iborat bo‘lib, 12000 mol terisiga oltin harflar bilan yozib chiqilgan. Aleksandr 
Makedonskiy O‘rta Osiyoni zabt etganda uning ichidan astronomiya va tibbiyotga 
doir joylarini ko‘chirtirib va tarjima qildirgan, qolgan qismini yoqtirib yuborgan 
Бертелс Е.Э. История персидско-таджикской литератури. – М.: ИВЛ, 1960. – С. 61. 

---

76 
ekan. Lekin «Avesto» uch nusxada bo‘lib, uning bir nusxasi yoqilgan, bir nusxasi 
yunonistonga olib ketilgan bo‘lsa-da, yana bir nusxasi sodiq zardushtiylar 
tomonidan yashirilib asrab qolingan. Beruniyning bu xususdagi fikrida bir oz farq 
bor. U o‘zining «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida shunday yozadi: 
«Podshoh Doro ibn Doro xazinasida «Avesto»ning o‘n ikki ming qoramol terisiga 
tilla bilan bitilgan bir nusxasi bor edi. Iskandar otashxonalarni vayron qilib, ularda 
xizmat etuvchilarni o‘ldirgan vaqtda uni yondirib yubordi. Shuning uchun o‘sha 
vaqtdan beri «Avesto»ning beshdan uch qismi yo‘qolib ketdi. «Avesto» 
o‘ttiz nask 
edi 
(ta’kid bizniki). Ma’jusiylar qo‘lida o‘n ikki nask chamasi qolgan». 
Milodning III asrida sosoniylar hukmronligi zardushtiylikni rasmiy e’tiqod 
sifatida qabul qildi. Buning natijasida «Avesto»ni tiklashga kirishildi. Uning 
mazmuni to‘ldirilib tiklandi va pahlaviy tilida qayta yozib chiqildi. Hozirgi ilmiy 
tadqiqotlarda asarning ana shu matnga asosan 1324 yilda ko‘chirilgan nusxasidan 
foydalaniladi. Lekin u «Avesto»ning to‘liq matni emas, tiklangan ma’lum qismi, 
xolos. 
«Avesto» tiklangandan so‘ng unga juda ko‘p sharhlar yozildi va ular “zand” 
(“zend”) deb yuritila boshlandi. Ilmiy adabiyotlarda uchraydigan “Zand Avesto” 
yoki “Avesto-Zand” atamalari ana shu sharhlarni anglatadi. 
«Avesto»ning mundarijasini N.Mallayev uning pahlaviy tilidagi sharhli 
tarjimasi qo‘shilgan varianti asosida belgilashni ma’qul topadi. Unga ko‘ra, 
«Avesto» quyidagi qismlardan iborat: 
1. Vendidod. U 22 bobdan iborat bo‘lib, Axura Mazda bilan Zardushtning 
savol-javobi shaklida yozilgan. Boblarda yomon ruhlar, devlarni haydash, 
gunohlardan poklanish haqida. Boblarga afsona va rivoyat elementlari kiritilgan. 
2. Visparad. U 24 bobdan iborat bo‘lib, ibodat qo‘shiqlarini o‘z ichiga oladi. 
3. Yasna. U 72 bobdan iborat bo‘lib, qurbonlik marosimi qo‘shiqlarini, 
xudolar madhiyasi va diniy marosimlarga xos boshqa rasm-rusmlarni o‘z ichiga 
oladi. Uning 17 bobi got – gimnlardan iborat. 

---

77 
4. Yasht. Zardushtiylik ma’budlari madhida aytilgan 22 qo‘shiqni o‘z ichiga 
oladi. Shuningdek, Yashtda mifologik elementlar boshqa qismlarga qaraganda 
ancha ko‘p. 
5. “Kichik Avesto” (Xurda Avesto). «Avesto» mundarijasining qisqartirilgan 
bayoni. 
Zardushtiylik ta’limoti ko‘pchilik olimlar tomonidan ta’kidlanishicha, 
yakkaxudolikni targ‘ib qilgan. Lekin bu ta’limot va «Avesto» haqidagi ilmiy yoki 
ommabop ishlarda, shuningdek uning tarjimasida xudolar va ma’budlar haqida 
gapiriladi. Bu unchalik to‘g‘ri emas. Axura Mazda haqiqatan yakka xudo. Yer, Oy, 
Quyosh, Ardvisura, Varxran va boshqalar xudo, ma’bud emas, Axura Mazdaning 
biror ishda mas’ul yordamchilari. Ularga o‘zbekchada to‘g‘ri nom berish kerak. 
Masalan, yakkaxudolikning mukammal namunasi Islom dinida Olloh yonida 
Jabroil, Mikoil, Isrofil va Azroil kabi turli vazifalarga mas’ul qilingan farishtalar 
bor. Olloh bilan bahsga kirishuvchi Azozil (Iblis) ham aslida farishta. Ularning 
hammasi malaklar deb yuritiladi. Bulardan tashqari yumushlarning ham mas’ul 
farishtalari bor. Masalan, Quyoshni boshqarib turish bilan shug‘ullanadigan 
alohida farishta bor, u – malakush-shams. Yakkaxudolikni targ‘ib qiluvchi 
zardushtiylik dinida, jumladan «Avesto»da boshqa muqaddas zotlarni xudo yoki 
ma’bud deyish ham nojoizdir. Ularni ham Islomdagi malakut sifatida tushunish va 
qo‘llash lozim. 
Zardushtiylik izchil dualizm prinsipiga asoslanadi. Bunda ikki kuchning ikki 
rahnamosi – Axura Mazda va Ahraman (Angra Manyu) o‘rtasidagi kurash ham 
o‘ziga xos rol o‘ynaydi. Ularning har biri o‘z tarafdorlariga ega. Axura Mazdaning 
“Amesha Siensha” deb ataluvchi eng yaqin oltita yordamchisi bor, ular 
quyidagilar: 
Vohu-Manah (Bahman) – ezgu fikr, 
Asha Vahishta (Ardibihisht) – yuksak haqiqat, 
Xshatra Varya (Shahrivor) – munosib qudrat, hokimiyat, 
Sienta Armati (Isfandarmad) – muqaddas itoat, 

---

78 
Xarvatat (Xurdod) – salomatlik, 
Ameretat (Murdod) – mangulik. 
Ular olov, suv, o‘simliklar va boshqa mulkni tasarruf qilishda mas’uldirlar. 
Axura Mazdaning bu kuchlardan keyin turadigan yordamchilari yazatlar deb 
ataladi. Ular ilohiy va dunyoviy guruhchalarga bo‘linadi. Ilohiy yazatlardan biri, 
eng muhimi Axura Mazdaning o‘g‘li Atar – olovdir. Undan so‘ng yorug‘lik, 
haqiqat va sharaf yazati Mitra, chaqmoq, yashin yazati Vrtragna; dunyoviy 
yazatlar: Ap – suv, Xvar shatta (Xurshid) – Quyosh, Tshtiraya – Sirius yulduzi va 
h. Bulardan keyingi yordamchilar frevashlar. 
Xuddi shunday yordamchilar Ahramanda ham bor. Uning yaqin yordamchilar 
devlar deb yuritiladi. Devlarning to‘qqiztasi alohida xususiyatga ega:
Aka mana – yovuz fikr, Taurva – so‘lish, Zarik – o‘lim, Ayshma – g‘azab, 
qahr, urush, Araska – hasad, Uda – ezmalik, shallaqilik, Akatasha – nojo‘ya 
qiziqishlar qo‘zg‘atuvchi, Bo‘shyasta – yalqovlik, Kush – xasislik devlari. 
Devlarning yordamchilari g‘azabnok, badjahl ayollar toifasiga mansub drujlar. 
Ahramanning devlardan keyingi devsimon yordamchilari parig (pari)lar, ular 
go‘zal qiyofasi bilan kishilarni avrab Axura Mazdadan qaytaradi, ulardan keyingisi 
yovuz kuchlarga xizmat qiluvchi sehrgarlar – yatular. 
Ko‘rinib turganidek, «Avesto»dagi to‘qnashuvchi kuchlarning ajoyib tizimi 
yaratilgan. 
Zardushtiylik ta’limotiga ko‘ra, dunyoda hayot o‘n ikki ming yil davom etdi. 
Birinchi uch ming yil davomida ruhlar yaratiladi. So‘ngra Ahraman yaratiladi. U 
ruhlar ichida tinch-totuv yashashni istamaydi. Axura Mazda bilan Ahraman 
o‘rtasida to‘qqiz yuz yil davom etgan kurash boshlanadi. Oxir Axura Mazda g‘olib 
chiqib, Ahraman qorong‘ulikka haydaladi.
Ikkinchi uch ming yilda Axura Mazda moddiy borliqni barpo etadi, odam 
yaratiladi. Ahraman ularga qarshi yovuz devlarni – o‘z yordamchilarini 
tayyorlaydi. 

---

79 
Uchinchi uch ming yillikda Ahraman o‘z devlari bilan Axura Mazda yaratgan 
dunyoga kirib keladi. Aji (Ilon) birinchi inson – Gayumartni va uning doimiy 
hamrohi buqani o‘ldiradi. Ammo ularning urug‘lari yerga to‘kilgan edi. O‘sha 
urug‘lardan odamlar va ezguliklar, hayvonot unib chiqadi. Kurash davom etib, 
ezgulik kuchlari g‘olib chiqadilar va yovuz kuchlarni yer ostiga haydaydilar. 
To‘rtinchi uch ming yillik Zardushtning tug‘ilishidan boshlanadi. U yer 
yuzida o‘z e’tiqodini targ‘ib etadi. Zardushtning uch o‘g‘lidan ruhoniylar, 
harbiylar, dehqonlar tashkil topadilar. 
O‘n ming yildan so‘ng ezgulik va yovuzlik kuchlari o‘rtasida oxirgi kurash 
boshlanadi. Qattiq yong‘in boshlanib, tog‘lar, yer, yer osti yonib ketadi. 
Zardushtning avlodidan bo‘lgan Saotsyant halok bo‘lgan dunyoni qaytadan 
tiklaydi, o‘liklar tiriladilar, yerda abadiy hayot boshlanadi. 
Zardushtiylik ta’limotiga, ya’ni «Avesto»ga ko‘ra, inson yovuz kuchlarga 
qarshi kurashda Axura Mazdaning yordamchisi bo‘lishi kerak. 
Ko‘rib o‘tilgan jihatlar «Avesto»ning g‘oyaviy xususiyatlaridir. Zikr etilgan 
mazmunlardan uning badiiy voqealar tizimi ekani ham oydinlashadi. Zotan, har bir 
muqaddas kitob ilohiy bashorat, da’vatu hukmlar qomusi bo‘lish bilan birga 
qo‘shiqlar, qissalar, afsona va rivoyatlar orqali u mansub bo‘lgan xalq badiiy 
tafakkurining namoyishi ham hisoblanadi. «Avesto»ning deyarli barcha qismida 
afsonalarning loaqal mazmuni beriladi. Ularda eng ko‘p eslangani Mitra, 
Ardvissura, Anaxita, Varaxrana, Osha, Kayumars (Gava Marta), Jamshid (Yima) 
haqidagi afsonalardir (Ularning mazmuni bilan avvalgi faslda tanishtirdik). 
«Avesto»da Kayumars va Jamshid afsonalari nisbatan to‘liq, boshqa afsonalarning 
ma’lum voqealari u yoki bu masalaga munosabatni bildirish uchun keltiriladi. 
Yasht va Gotlar bevosita Zardushtning ijodi sifatida qaraladi. 
Ayrim sharqshunoslar, jumladan Rizoiy, Baromiy, Meri Boyslar «Avesto» 
tarkbidagi bir milion she’r (Pliniy)ning barchasi Zardusht qalamga mansub 
deyishsa, A. O. Makavelskiy ularning ma’lum bir qismi ancha qadimiy og‘zaki 
ijod mevasi, degan fikrni boyon etgan. Ammo barcha avestoshunoslar bu she’rlar 

---

80 
og‘zaki ijod sarchashmalari zaminida vujudga kelganini bir og‘izda e’tirof etib, 
ular barmoq vaznidagi poeziyaga xiyla o‘xshash ekanligini ta’kidlaydilar. Ular 
ko‘pincha 8 yoki 9, ba’zilari 11,12 bo‘g‘inli misralardan tashkil topgan. SHe’rlarda 
ham, nasr qismida ham xalq og‘zaki ijodining uslublaridan keng foydalanilgan. 
Xususan, asar matni g‘ulu, takror, xitob, savol-javob, tazod, anafora, o‘xshatish, 
tanosib, anafora va saj’ kabi tasvir vositalariga boyligi bilan Zardushtning badiiy 
saviyasi ne chog‘li yuqoriligini ko‘rsatib turadi. Axura Mazda 101 nomda zikr 
qilinishi ham asar yaratilishidan ancha keyin Islom asoslarida Ollohning 99 ismiga 
mosligi bilan ijodkorning tafakkurda ancha ilgarilab ketganidan dalolatdir. 
Professor Hamidjon Homidiy «Avesto»ning badiiy xususiyatlari haqida 
gapira turib: «Avesto» boshqa sohalar bilan birga ijod, adabiyotning ham qomusiga 
o‘xshaydi”, deganida haqlidir. Yodgorlik keyingi davrlar adabiyotiga eng ko‘p 
materiallar va timsollar berdi. Abulqosim Firdavsiyning jahon adabiyotida 
mustahkam o‘rin tutgan “Shohnoma”si bu yodgorlik materiallaridan eng ko‘p 
foydalanilgan dostondir. Shuning o‘ziyoq «Avesto»ning badiiy qimmatini 
baholashga yetarlidir.