4-mavzu. Narxni shakllantirish tamoyillari va davlat nazorati

4.4-rasm. Narx muvozanat narxidan yuqori belgilangandagi ishlab chiqaruvchilar va 
iste’molchilarning yo’qotishlari 
Rasmdan ko’rish mumkinki ishlab chiqaruvchilar narx oshganda Q
e 
nisbatan 
ko’proq Q
1
mahsulotni ishlab chiqarishga harakat qiladi. Iste’molchilar kamroq (Qe 
o’rniga Q
2
) mahsulot sotib olishga harakat qiladi. 
Agar biz ishlab chiqaruvchilar bozorda qancha mahsulot sotilsa shuncha mahsulot 
ishlab chiqaradi, deb faraz qilsak, bozorga ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori Q
2
ga 
teng bo’ladi va bu erda ham ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar ortiqchaligi 
yo’qotiladi. Bu erda A to’rtburchakning yuzi ishlab chiqaruvchilarning olgan 
qo’shimcha ortiqchaligini ifodalaydi. Lekin, minimal (P
min
) narxda mahsulotni hajmi Q
e
miqdordan Q
2
ga qisqargani uchun ishlab chiqaruvchi o’rtiqchaligining bir qismi 
yo’qotiladi. Natijada ishlab chiqaruvchi ortiqchaligining o’zgargan qismi quyidagiga 
teng: 
∆
i/ch.
= A-C, (4) 
Iste’molchilar minimal (P
min
) narxda har bir mahsulot uchun muvozanat narxdan 
yuqori narx to’laydi va natijada ularning iste’mol ortiqchaligiga rasmdagi A 
to’rtburchak yuziga teng bo’lgan miqdorda kamayadi. Narx oshganligi munosabati bilan 
ba’zi bir iste’molchilar ushbu bozordan chiqib ketadi va tovarni sotib ololmaydilar va 
bunga mos bo’lgan ortiqchalikni yo’qotadi. Bu yo’qotish rasmda 
V
uchburchak bilan 
Q 
Q
e
 
Q
2
 
Q
1
 
P 
A 
B 
C 
E 
S 
D 
P
e
 
P
min 

---

ifodalangan. Demak, iste’molchilarning ortiqchaligining umumiy o’zgarishi quyidagini 
tashkil qiladi: 
∆
ist.
= -A-B (5) 
Ko’rinib turibdiki, bunday siyosat iste’molchilarning turmush darajasini tushurib 
yuboradi. (4)- va (5)- ifodalarni qo’shib umumiy ortiqchalikdagi o’zgarishni 
aniqlaymiz: 
∆=∆
i/ch.
+ ∆
ist.
= (A-C)+(-A-B) = - C - B (6) 
Demak, davlat tomonidan minimal narx o’rnatilganda umumiy to’liq yo’qotish 
vujudga keladi va u ikkita C va B uchburchaklar yuzalarining yig’indisi bilan 
ifodalanadi.