4-mavzu. Narxni shakllantirish tamoyillari va davlat nazorati

4.1-rasm. Narx maksimal bo’lganda mahsulot tanqisligi 
Maksimal narx o’rnatilganda bir qator ishlab chiqaruvchilar (harajatlarini 
maksimal narxda qoplay olmagani uchun) bozordan siqib chiqariladi va ishlab 
chiqariladigan va sotiladigan mahsulot hajmi Q
e
dan Q
1
gacha kamayadi. Tovarni sotib 
olishni davom ettirayotgan iste’molchilar tovarni past narxda sotib oladilar va ularning 
iste’mol ortiqchaligi oshadi. 
4.2-rasm. Narx minimal bo’lganda mahsulot otiqchaligi. 
S 
Q 
D 
P 
P
H
 
P
E
 
𝑷
 
E 
E
D
 
0 
Q
S
 
Q
E
 
Q
D
 
E
’
 
S 
Q 
D 
P 
P
H
 
P
E
 
𝑷
 
E 
E
D
 
0 
Q
D
 
Q
E
 
Q
S
 
E
’
 
E
S
 

---

Minimal narxning o’rnatilishi, ortiqcha mahsulotning vujudga kelishiga olib 
keladi yoki mahsulotlar sotilmasdan omborlarda to’planib qolishiga olib keladi. Bu 
vaziyat 4.3-rasmda keltirilgan, ortiqcha mahsulot hajmi Q
S
-Q
D
ga teng. Agar davlat 
mahsulotni minimal narxdan past narxda sotishga ruxsat bermasa, bu erda ham 
norasmiy bozor vujudga keladi. 
Grafikdagi E’ nuqta ortiqcha mahsulotni norasmiy ravishda muvozanat narxdan 
past narxda (P
н
narxda) sotilishi mumkin bo’lgan vaziyatni ko’rsatadi.
Shunday qilib, talab va taklif modeli orqali bozor narxlarini o’zgartirishning 
oqibatlarini chuqur tahlil qilish mumkin. Faraz qilaylik, tovarga davlat tomonidan 
maksimal narx p* o’rnatildi deylik, ya’ni P*
e
(P
e
narx muvozanat). 
Ushbu oshgan ortiqchalik grafikda qo’sh shtrixlangan A to’rtburchak yuzi bilan 
ifodalangan. Lekin bir qator iste’molchilar tovar hajmi qisqargani uchun uni sotib 
ololmaydilar. Ularning iste’mol ortiqchaligining qisqarganligi shtrixlangan B 
uchburchak yuziga teng. Demak, iste’molchi ortiqchaligining sof o’zgarishini 
quyidagicha aniqlash mumkin. 
∆
ist.
= A-B, (1) 
bu erda, ∆
ist.
- iste’molchi ortiqchaligining sof o’zgarishi. 
Rasmdan ko’rinib turibdiki, A>B bo’lgani uchun sof iste’molchi ortiqchaligi 
musbat ∆
ist.
>0. 
Endi ishlab chiqaruvchi ortiqchaligini qaraymiz. Bozorda qolib ishlab chiqarishni 
davom ettirayotgan ishlab chiqaruvchilar bozor narxidan past narxda Q
1
hajmda 
mahsulot ishlab chiqaradi. Ishlab chiqaruvchilar grafikda ko’rsatilgan A to’rtburchak 
yuziga teng bo’lgan iste’molchi ortiqchaligini yo’qotadilar. Bozordan siqib chiqarilgan 
ishlab chiqaruvchilar tomonidan yo’qotilgan ishlab chiqaruvchi ortiqchaligi esa C 
uchburchak yuzi bilan ifodalangan.