O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti abdurahmonov Q. X., Boqiyeva I. A

 
5.2-jadval 
Oqilonalik belgisiga ko
‘
ra jami ish vaqti jamg
‘
armasiga kiruvchi vaqt sarflari 
klassifikatsiyasi 
Oqilona ish vaqti sarflari T
oql
Rezerv tashkil qiluvchi 
elementlar Tre. 
Elementlar
O’lchovlar
1 
2 
3 
To‘g‘ridan-to‘g‘ri ishlab 
chiqarish vazifasini 
bajarish uchun 
sarflanadigan ish vaqti T
nz
 
Barcha 
funkstiyalar 
bo’yicha texnika 
texnologiyaning 
ushbu darajasida 
oqilona zarur 
bo’lgan 
chegarada 
Rezerv tashkil qiluvchi ishga 
kelmasliklar T
rzn
 
Ishga tayyorlanish va uni 
tugatish bilan bog’liq vaqt: 
-Operativ ish vaqti 
-Ish joyiga xizmat 
ko’rsatish vaqti 
Reglamentdan tashqari barcha 
turdagi ishga kelmasliklar va 
qo’shimcha tatillar; 
Reglamentdan tashqari turli 
tadbirlarga jalb qilish 
Reglamentdagi ish vaqti 
sarflari T
rz
 
 
Mehnat normalariga 
kiritilgan ishlanmagan vaqt 
Tnr 
Sh.j. 
-Dam olish vaqti 
-Shaxsiy ishlar uchun vaqt 
-Ishlab chiqarish jarayonini 
faol kuzatish vaqti 
-Ishlab chiqarish jarayonini 
tashkil qilish va
texnologiya bo’yicha 
ko’zda tutilgan tanaffuslar 
Ishga kelmasliklar Trn. 
Sh.j. 
Davlat va ijtimoiy 
majburiyatlarni bajarish 
bilan bog’liq 
-Ma’muriyat ruxsati bilan; 
-ishdan tashqari vaqtda 
ma’lum majburiyatlarini 
bajarganligi uchun 
qo’shimcha tatillar 
Normativlar 
bo’yicha 
belgilanadi 
_»_ 
_»_ 
_»_ 
texnologik 
jarayon va grafik 
asosida 
Qonun 
doirasidagi 
chegarada 
Ish vaqti yo‘qotishlari T
p
 
-to’liq ish kuni 
-smena ichidagi 
sh.j. sabablar bo’yicha 
-mehnat normalarining 
bajarilmasligi; 
-smena davomida ichki ishlab 
chiqarish chalg’itishlari; 
-kadrlar qo’nimsizligi; 
-mikrotravmatizmlar; 
-mikropauzalar 
Quyidagilar bilan bog‘liq 
ortiqcha vaqt sarflariT
l
 
-uskunalarning 
kamaytirilgan 

---

99 
-Noqulay mehnat sharoitlari 
tufayli qo’shimcha tatillar 
va qisqartirilgan ish kunlari 
Kasallik tufayli ishga 
kelmasliklar 
Ishlab chiqarish 
vazifalarida ko‘zda 
tutilmagan ishlarni 
bajarish uchun 
sarflanadigan vaqt T
npz
 
Ishlab 
chiqarish 
jarayonining 
buzilishi 
oqibatida 
tasoddifiy 
ishlardagi vaqt sarfi; 
Texnologiyadan chetga 
chiqish tufayli vaqt sarfi; 
Texnologik brak mahsulot 
bilan bog’lik vaqt sarfi 
Mehnat 
sharoitlarini 
yaxshilash 
choralari rejasi 
asosida 
o’rnatiladi 
_»_ 
Mahsus hujjatlar 
bilan 
rasmiylashtirilgan 
zarur sarflar 
chegarasida 
_»_ 
Texnika texno-
logiyaning ushbu 
darajasida tuzatib 
bo’lmay-digan 
braklar 
chegarasida 
rejimida ishlash; 
-texnologiyadan chetga chiqish; 
-ishlab chiqarishga 
tayyorgarlikdagi kamchiliklar; 
-ish joylarini noto’g’ri tashkil 
qilish ; 
-kadrlarda ishlash 
ko’nikmasining kamligi; 
-bajaruvchining aybi bilan 
bo’lgan braklarni tuzatish; 
-yomon sanitariya-gigiyenik 
holatlar bilan 
Ish vaqtining to’g’ridan-to’g’ri sarflari bajarilayotgan ishlarning xajmiga bog’liq 
bo’lib, normalashtirilgan bo’lishi mumkin. Xuddi shunday sharoitlarda rastional 
sarflarning ushbu qismining ulushi qanchalik ko’p bo’lsa samaradorlik shuncha 
yuqori bo’ladi. 
Reglamentlangan vaqt sarflariga mehnat normalariga kiritilgan ishlanmaydigan 
vaqt va ishga kelmasliklar kiradi. Ushbu turdagi vaqt sarfining o’lchami yo’nalishlar 
bo’yicha normativlar va hisob-kitob yo’li bilan texnologik jarayonning borishiga 
qarab aniqlanadi hamda donali vaqt tarkibiga kiradi. 

---

100 
Rastional sarflarning tarkibiga kiruvchi ishga kelmasliklarning barcha shakllari 
ishlab chiqarish jarayoni bilan to’g’ridan to’g’ri bog’liq, biroq ishlab chiqarishning 
amal qilayotgan texnik va tashkiliy darajasida ularning ba’zilari muqarrardir. Bunday 
ishga kelmasliklar oldindan tarkibi bo’yicha ham, o’lchami bo’yicha ham 
bo’lgilangan bo’lib, bitta o’rtacha po’yxatdagi ishchining ish vaqti balansida, boshqa 
reja va hisobot hujjatlarida aks etgan bo’ladi. Rejadan tashqari sarflar ish vaqti 
yo’qotishlariga kiritiladi. Bunday tartib mehnat jamoalarining reglamentlangan vaqt 
sarflaridan oqilona foydalanishni nazorat qilish imkonini beradi. 
Ishlab chiqarish vazifalarida ko’zda tutilmagan ishlarni bajarish uchun 
sarflanadigan vaqt shu bilan yuzaga keladiki, bunday ishlarning mavjud bo’lish 
sabablariga ishlab chiqarishni tashkillashtirishdagi, ushbu ishlab chiqarish 
uchastkasiga nisbatan tashqi kooperastiyadagi kamchiliklarni, hamda qo’shimcha 
mehnat sarflarini oldini olish bilan bog’liq texnik qarorlarning yo’qligini kiritish 
mumkin. Ushbu guruhdagi moddalar bo’yicha sarflarni kamaytirishni rag’batlantirish 
maqsadida bo’shayotgan vaqtni ishlab chiqarishga yo’naltirishni ikki baravarga 
oshirish zarur. Natijada ishlab chiqarish bo’linmalari mehnatni yuqori darajada 
tashkil qilinishiga va ish vaqti jamg’armasidan oqilona foydalanilganlik uchun 
moddiy manfaatdorlikka erishadilar. 
Qolgan barcha rezerv tashkil qiluvchi ish vaqti jamg’armasi elementlari unumsiz 
sarflar bo’lib, mehnatni tashkil qilishning takomillashmaganligi bilan yuzaga keladi. 
Ularning tarkibi, aniqlanish tartibi keyingi paragrafda keltirilgan.