Таълим вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт университети

Турли иқтисодиётда ҳаракат қилувчи корхоналар фаолияти 
мезонлари 
Таққослаш 
мезонлари 
Б
 корхона 
А
 корхона 
J 
корхона 
Ў 
корхона 
Мақсадли 
вазифа 
Нормал 
юкла-
мали 
режани 
бажариш 
Фойдани 
ошириш 
Ишлаб чиқариш 
ва сотиш ҳажм-
ларини ошириш 
ҳисобидан 
таш-
килий 
рентани 
ошириш 
Корхонанинг 
омон қолиши, 
меҳнат жамоа-
сини 
сақлаб 
қолиш 
Мулкчилик 
таркиби 
Формал-давлат, 
«идораларнинг» 
реал мулки 
Акциядор-
лар 
ичида 
жисмоний 
шахслар ус-
тунлик қила-
диган акция-
дорлик 
Формал-
акциядорлик, 
жамоа корхонаси 
эле-ментларига 
эга 
реал 
акциядорлик 
Формал-акция-
дорлик, реал – 
«рекомбинация
ланган» 
«Принципал» 
«Идора» 
(вазирлик, 
идора) 
Якка 
акциядорлар 
Акциядорлар 
ва 
доимий ходимлар 
иттифоқи 
Корхона 
раҳбарияти 
Бюджет чеклов-
ларининг 
қатъийлик 
даражаси 
0-2 
4 
3-4 
2-3 
Ташқи 
муҳит 
тавсифи 
Барқарор 
Хатар
Хатар
Номалум 
«Принципал-
агент» 
муаммосини ҳал 
этиш усуллари 
Уч 
шаклдаги 
бевосита назорат 
(маъмурий, пар-
тия, 
касаба 
уюшмалари ёки 
кенгаш) 
«Овоз 
бериш» ёки 
«чиқиш» 
орқали 
«Агентлар» 
иттифоқи 
сифатида фирма 
моделидан 
фойдаланиш 
Корхона 
раҳ-
барияти 
ва
ходимларининг 
ўзаро 
муносабатлари
даги паттерна-
лизм сиёсати 
Хўжалик 
алоқалари 
таркибини 
белгилаб 
берувчи 
омиллар 
Барча 
гори-
зонтал алоқалар 
вертикал алоқа-
лар орқали (ре-
сурсларни 
ажратиш 
доирасида) 
амалга 
оширилади 
Трансакция 
харажатлари
ни пасайти-
риш 
Трансакция хара-
жатларини пасай-
тириш ва хатарни 
турли 
бўғинлар 
таркибидаги ўзаро 
боғлиқ корхона-
лар 
ўртасида 
тақсимлаш 
Илгари юзага 
келган алоқа-
ларни сақлаш, 
юқори трансак-
ция 
харажат-
лари туфайли 
янги алоқалар-
ни 
излашдан 
бош тортиш 
Давлат 
билан 
ўзаро 
муносабатлар 
Режа 
органи 
буйруқларига 
бўйсуниш 
Тўлиқ 
мустақиллик 
Бошқа корхоналар 
билан 
низолар 
пайдо бўлганида 
ҳакам 
сифатида 
фойдаланиш 
Тўлиқ 
муста-
қиллик, лекин 
давлат пассив-
ларни бошқа-
ришни 
реал 
марказлашти-
риш доирасида 
мажбуриятлар-

---

129 
нинг бир қис-
мини ўз зимма-
сига олади 
Бандлик сиёсати Ресурслар тақ-
чиллигининг ку-
тилаётган миқ-
доридан функ-
ция 
сифатида 
меҳнатга талаб 
Маҳсулотга 
талаб 
ва 
ходимнинг 
меҳнат 
унумдорли-
гидан кути-
лаётган миқ-
доридаги 
вазифа 
си-
фатида меҳ-
натга талаб 
Доимий 
ходим-
ларнинг меҳнати-
га бўлган талаб 
барқарор, маҳсу-
лотга 
нисбатан 
кутилаётган талаб 
фақат қисман ва 
вақтинчалик банд-
лик 
миқдорига 
таъсир кўрсатади 
Меҳнат жамоа-
сининг ўзагини 
сақлаб қолишга 
интилиш 
ту-
файли меҳнатга 
талаб барқарор, 
ихтиёрий иш-
дан бўшашлар 
ҳисобидан ор-
тиқча бандлик 
даражаси қис-
қаради 
Иш 
ҳақи 
сиёсати 
Ягона 
тариф 
сеткаси асосида 
қатъий 
белги-
ланган 
Энг юқори 
меҳнат 
унумдорли-
гига 
кўра 
мослашув-
чан 
Ходимнинг дара-
жалар иерархия-
сидаги 
ўрнига 
қараб 
қатъий 
белгиланган 
Қатъий 
белгиланган 
Касаба 
уюшмаси шакли 
Тармоқ 
Тармоқ 
Корхонанинг 
касаба уюшмаси 
Тармоқ 
Касаба 
уюшмасининг 
вазифаси 
Ходимларни на-
зорат қилишнинг 
қўшимча меха-
низми; 
ижти-
моий 
бойлик-
ларни 
тақсим-
лаш 
Ходимлар ва 
иш 
берув-
чилар ўрта-
сида 
низо-
лари пайдо 
бўлганида 
воситачи 
Оддий ишчилар-
дан тортиб то 
дирекциягача бар-
ча «инсайдерлар» 
манфаатларини 
намоён этиш 
Касаба уюшма-
лари 
паст 
сафарбар этув-
чи салоҳиятга 
эга 
 
Қисқача хулоса 
«Принципал-агент» муаммоси ҳар қандай ташкилот фаолиятини 
кўрсатишини 
мураккаблаштиради. 
«Агент»дан 
«принципал»нинг 
фойдалилигини оширувчи ҳаракатлар кутилади, лекин «агент» ҳамма вақт ўзи 
билан «принципал» ўртасида мавжуд ахборот асимметриясидан ўз фойдаси 
йўлида ва «принципал» манфаатларига зид ҳолатда фойдаланишга ҳаракат 
қилади. Муаммони ҳал этиш йўллари бир нечта: юқори харажатлар билан 
боғлиқ бевосита назоратни кучайтириш; «принципал» томонидан «агентлар» 
мусобақасининг ташкил этилиши; «агентлар»нинг ташкилот фаолияти 
даромадларида иштирок этиши ва «агентлар» томонидан «принципал» 
вазифаларининг бажарилиши. «Принципал-агент» муаммосини ҳал этишнинг 
ушбу вариантлари фирма ички тузилмасининг кўринишини учта тури: унитар, 
холдинг ва мультидивизионал кўринишини изоҳлайди. 
Фирманинг ички тузилиши таркибини шартловчи омилларнинг ҳар бир 
ўзига хос комбинацияси ташкилий маданият асосида ўзини – ўзи такрор ишлаб 
чиқариш тенденциясига эга. Гап ташкилотнинг траектория бўйича 

---

130 
ривожланиши ҳақида бормоқда. «Ривожланишнинг тарихий шартланганлик 
самараси» мавжудлиги корхоналарнинг тўрт идеал тури ҳақида сўзлаш 
имконини беради: буйруқбозлик иқтисодиётида ҳаракатланувчи 
Б
корхона, 
А
фирма, 
J 
фирма ва ўтиш туридаги корхона. Корхоналарнинг бундай хиллари 
буйруқбозлик иқтисодиётида (режали иқтисодиётда), мутлақ рақобат 
иқтисодиётида (Америка иқтисодиётида), иқтисодиётнинг корпоратив 
моделида (Япония иқтисодиётида) ва ўтиш иқтисодиётида юзага келган 
омилларнинг ўзига хос комбинацияларини акс эттиради.
 
 
Таянч сўз ва иборалар
 
“Принципиал” ва “агент” муносабатлари, ички ахборот асимметрияси, 
Нэш бўйича мувазанат, “агентлар” рақобати, фирманинг ички тузилмалари, 
холдинг, унитар ташкилот, мултидивизинал тузилма, траектория, ташкилий 
маданият, фирма турлари, таққослаш мезонлари. 
 
Такрорлаш учун саволлар 
1.
“Принципиал” ва “агент” сўзлари нимани англатади? Улар ўртасидаги 
муносабатлар нималарга асосланади? 
2.
Сизга яхши таниш ташкилотни танланг ва қуйидаги саволларга жавоб 
беринг: корхонада «принципал-агент» муаммоси қандай ҳал этилади; 
корхонанинг ташкилий тузилиши қандай (унитар, холдинг, мультидивизионал, 
аралаш); корхона фирманинг қайси бенуқсон турига кўпроқ яқин? 
3.
Ўзбекистон бозорида фаолият юритувчи чет эл фирмасининг филиали 
қандай турдаги корхона жумласига кириши мумкин? Жавобингизни асослашда 
қайси омиларни ҳисобга олиш лозим? 
4.
Ўтиш туридаги корхона барқарор ташкилий тузилма ҳисобланадими 
ёки ушбу бенуқсон тур ёрдамида фақат 
Б
корхонанинг А фирмага 
айлантирилишидаги босқич ёритилганми?

---

131 
X боб. ТАШКИЛОТНИ АМАЛИЙ ТАҲЛИЛ
ҚИЛИШ НАЗАРИЯСИ 
Фирмаларни энг мақбул (бенуқсон) турларга бўлиш реал ташкилотлар 
тўғрисида тўлиқ тасаввурга эга бўлиш имконини бермайди, балки фақат 
ташкилий тузилманинг барқарор қисмини ажратиб кўрсатади. Аммо ушбу фикр 
институционал ёндашув фақатгина ташкилотда юз бераётган жараёнларни 
тушунишга қодир эканлигини англатмайди. Муайян ташкилот ҳолатини 
текшириш ва муайян амалий ташкилий муаммоларни ҳал этиш бўйича 
таклифлар ишлаб чиқишда институционал ёндашув билан бир қаторда, 
трансакция харажатлари назарияси, келишувлар назарияси ва мулкчилик 
ҳуқуқлари назариясини ҳам амалда қўллаш мумкин.
 
10.1. Трансакция харажатлари назарияси асосида ташкилий 
тузилмаларни амалий таҳлил қилиш 
Трансакция харажатларини ўлчашдаги қийинчиликлар муайян иқтисодий 
таҳлил учун асосий тўсиқлардан бири ҳисобланади. Биринчи галда трансакция 
харажатлари барча турлари пул эквивалентида баҳоланиши мумкинми деган 
савол очиқлигича қолмоқда. Ҳатто трансакцияни амалга ошириш учун вақт 
сарфини пул эквивалентида ифодалашнинг оддий тадбири ҳам кўпгина 
ҳолатларда трансакциянинг (масалан, музокаралар юритишнинг) баъзи 
жиҳатларини таъминлашга ихтисослашган воситачиларнинг йўқлиги туфайли 
такомиллашмаган. Шунингдек, илгари ишончга эга шерикнинг оппортунистик 
хатти-ҳаракати ёки мулкчилик ҳуқуқларининг ҳимояланмаганлиги туфайли 
юзага келадиган руҳий ташвиш натижасида харажатларни пул шаклида 
баҳолашга уринишда янада каттароқ мураккабликлар пайдо бўлади. 
Трансакция харажатларини ўлчаш ўтган аср охирида фойдалиликни 
ўлчаш юзасидан мунозаралар жараёнида қўйилган муаммога ўхшаш муаммони 
келтириб чиқаради. Агар фойдалиликни сифат жиҳатдан функционал 
боғлиқликдаги аниқлик билан ўлчаш мумкин бўлса, у ҳолда биринчи ва 
иккинчи ҳосила нафлилик маъносини касб этади; биринчи ҳосиланинг 
миқдори энг юқори нафлилик кўрсаткичи ҳисобланади, манфий белгили 
иккинчи ҳосила эса энг юқори нафни камайтирувчи қонуннинг амал қилишини 
англатади
27
. 
Мунозаралар чоғида фойдалиликни ўлчашнинг қабул қилинган усулига 
муқобил вариант сифатида Ж.Эежуорт ва И.Фишер фойдалиликнинг турли 
даражалари нисбатини аниқлаш ва уларнинг мутлақ миқдорини баҳолашга 
нисбатан даъволардан бош тортишдан иборат бўлган ординалистик ёндашувни 
таклиф этганлар
28
. Трансакция харажатлари назарияси ҳам ушбу йўналишда 
ривожланмоқда. Иқтисодий ташкилотларни қиёсий таҳлил қилишда ҳеч қачон 
27
Блауг М. Экономическая мысль в ретроспективе. – М.: Дело, 1991, с. 307-30. 
28
Олейник А. Институциональная экономика: Учебно-методическое пособие. // Вапросы экономики. 1999, №1, 
с.134. 

---

132 
алоҳида олинган ташкилий шакллар тадқиқ этилмайди, улар фақат мавжуд 
муқобил вариантларга нисбатан кўриб чиқилади. 
Турли шартномалар ва ташкилий матнларда юзага келадиган трансакция 
харажатларини таққослаш уларнинг миқдорини 
экспертиза йўли билан баҳолаш
орқали чегаралаш имконини беради. Турли вариантларга аниқликлар киритиш 
трансакция харажатларини пул шаклида ўлчашнинг такомиллашмаган 
усулларидан бош тортиш имконини беради. У ҳолда муайян битимни амалга 
оширишнинг оптимал шаклини танлаш алгоритми иккита босқични ўз ичига 
олади. Биринчи босқичда турли кўринишдаги: классик, неоклассик ва 
имплицит шартномалардан (5-бобга қ.) фойдаланишда юзага келадиган 
трансакция харажатлари таққосланади.