O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti sport faoliyati va boshqaruvi fakulteti

1.4. Qattiy tartiblashtirilgan metodi. 
Qat’iyan reglamentlashtirilgan mashq metodi harakat shaqlini, nagruzka 
kattaligini, uning ortishini, dam olish bilan to’g’ri navbatlashuvi va xokazolarni 
reglamentlashtirish orqali harakat faoliyatini ko’p marotabalab bajarish bilan 
harakterlanadi. Buning natijasida alohida harakatlarni tanlab olib, asta-sekinlik bilan 
ulardan zarur bo’lgan harakat faoliyatini to’zishga imkoniyat yaratiladi. 
Harakat faoliyatini o’zlashtirishdagi bo’laqlarga (qismlarga) ajratishni to’la 
o’rgatish metodlari bilan bir birini tuldirishi va turli sharoitga muvofiq, o’quv 
vazifalarini Aniq belgilab o’quvchilarning guruhli va individual harakteristikasiga, 
ta’lim etaplari, o’quv materialining harakteri va mazmuni, o’quv vositalarining soni 
(jixozlar, snaryadlar va boshqalar)ga karab qo’llanilishi kerak. Asosan, bu metoddan 

---

jismoniy sifatlarni rivojlantirish maqsadida foydalaniladi. Mashq belgilangan vaqt 
ichida tanlangan harakat sur’ati(tempi), ritmi, amplitudasi harakat fazalarini 
o’zgarishsiz berilgan ketma-ketlikda bajarishni takazo qiladi.
Qismlarga (bo’laqlarga) ajratish bilan o’zlashtirish metodi boshlanishida 
harakat faoliyatini alohida bo’laqlarga ajratib, ularni asta-sekin zarur bo’lgan 
umumiylikka birlashtirishni nazarda tu tadi. Bu metodni to’laqonli amalga oshirish 
ko’p holda harakat faoliyatining alohida bo’laqlarini qismlarga ajrata olish va uni 
ajratish lo zim emasligini bilishni hamda amalda uni bajara olishni uddalay oladimi 
– yqo’mi shunga bog’liq. Pedagogika amaliyotidagi qator ilmiy va amaliy izlanishlar 
har qanday harakat faoliyatini tarkib topdirgan bo’laqlarga - qismlarga ajratish 
mumkinligini isbotladi. Qismlarga ajratish chegarasi va uning harakteri ta’limning 
vazifalariga muvofiq holda, mashqni bo’laqlay olishni bilishni takazo etadi. Bir 
butun tarkibdagi alohida elementlar orasida belgilangan munosabatlar urna tiladi. bir 
butun bulishni Aniqlash faqat uni qism larga ajratishni anglash, bir butun bulish 
qonuniyatlarini bilish orqali amalga oshiriladi.
Bo’laqlarga bulish qismlarga jaratib o’rgatish metodining harak terli belgisi 
hisobdlanadi. U butun bir harakat faoliyatini egallashni yengllashtiruvchi 
boshlangich bir etap xolos. Yakuni bo’lib harakatni to’la o’rganish tushuniladi. 
Yakunida o’quvchilar harakat faoliyati boshlanishi dan oxirigacha bir butun deb 
qabul qilishlari lozim. Bu kushilishning ijrosida asosiy va ikkinchi darajali 
elementlar bo’lishi mumkin emas, ularning hammasi muhimdir. Barchasi u yoki bu 
darajada o’zida umumiy yutukka poydevor kuradi.
Harakat faoliyatini qismlarga ajratish usullari turli tuman bo’ladi, lekin 
ularning har biri oxirida Aniq yo’llanma beruvchi mashq larning vujudga kelishiga 
olib keladi. O’zining vazifasiga kura hamda tabiatiga kura, to’la bir butun 
harakatning “bo’laqlari-elementlari” bilan prinsipial farqka ega bo’lmaydi va 
maqsadga muvofiq yunaltiril gan bo’laqlarga bulish jarayonining natijasi 
hisoblanadi.
Yo’llanma beruvchi mashqlar to’la harakat aktini o’zlashtirishni osonlashtirish 
uchun oldindan bir qator xususiy bilim berish vazifasini xal etishda foydalaniladi. 

---

Shuning uchun to’la bir butun harakat faoliyatini nerv-muskul zo’riqishi 
elementlarining to’zilishi va harakteriga uxshash yo’llanma beruvchi mashqlarni 
topish muhim ahamiyatga ega. Yo’llanma beruvchi mashqlar markaziy nerv 
sistemasidagi samarali izning tuplanishiga imkon beradi, okibatda ular eng sodda 
vaqtli aloqalar orqali, ma’lum uxshashlik va koordinatsion umumiylik orqali asosiy 
mashqni o’zlashtirishni yengillashtiradi.
Yo’llanma beruvchi mashqlar tizimi o’qitish uchun muljallangan fao liyat 
tahlili natijasida uni tarkibiy qismlarga bulish va nisbatan ja vobgar elementlarga 
ajratish orqali vujudga keladi. Yo’llanma beruvchi mashqlar tugallangan shaqlda va 
o’quvchilar kuchiga yarasha bo’lishi kerak. Harakat faoliyatini bo’laqlarga bulish 
harakteri, yo’llanma beruvchi mashq lar soni, ularning navbati - o’qitishning 
individual sharoitiga ka rab qo’llash uchun o’qituvchi tomondan Aniqlanadi. Har bir 
mashqni kul lashning davomiyligi (uzunligi), uning kiyinligi va ahamiyati, shunig 
dek, o’quvchilar tayyorgarligi darajasiga bog’liq.
Yo’llanma beruvchi mashqlarni shartli ravishda ikki kurinishda tasavvur kiilsh 
mumkin: 
1) bir butun harakatdan ajratilgan qismlar yoki butun harakat, le kin ulardan 
detallarni ajratib olingani bilan, bunday xolatda faoliyat ning qismi xech qanday 
kushimchasiz sof holda tavsiya qilingan, xususiy xodisa sifatida qismlarga bulish 
o’zlashtirayotgan harakat faoliyati texnikasini ajratishdir. 
2) yo’llanma beruvchi mashqning boshqa kurinishi o’zlashtirilayotgan 
faoliyatning belgilangan strukturasini to’zish uchun qo’llanilishi mum kin bo’lgan 
shaqlidir. 
Qismlarga bo’lib o’zlashtirishning pedagogik afzalligi kuyidagilardan iborat.
Bu metodda harakat faoliyatini o’zlashtirish jarayoni yengillashadi. O’quvchi 
muljallangan maqsadga asta-sekinlik bilan, xususiy tajribalar ni tuplash orqali keladi 
va ulardan zarur bo’lgan harakat faoliyati shakillanadi. Diqqat butun harakat 
aktidagi har qaysi detalning roli ni tushungan holda bir joyga tuplanadi, har bir 
daqiqa esda qoladi - bularning hammasi ayrim bo’laqlarni puxta o’zlashtirishga olib 
keladi, faoliyatni to’la egallash yengil sharoitda utadi, ta’limning – o’qitishning 

---

muddati qisqaradi. Ayrim xollarda metodning samaradorligi, eng avvalo, mashqning 
sifatiga bog’liq bo’ladi, ba’zan harakat madaniyati ning oshishi bilan ko’zga 
tashlanadi. Yo’llanma beruvchi mashqlarning ko’pligidan darslar nisbatan turli 
tuman bo’lib, ta’lim jarayoni qizikarli utadi. 
Harakat malakalarini qismlarga ajratish orqali tuplangan katta harakat zaxirasi 
vazifalarini muvaffakiyatli xal qilishga yordam bera di va shug’ullanuvchilar 
harakat tajribasini boyitadi. 
Bo’laqlarga ajratib o’qitish metodi yukotilgan malakalarni tezda tiklanishiga 
ta’sir ko’rsatadi. Koordinatsiya jixatidan uta kiyin mashqlarni o’zlashtirishda bu 
metodni baxosi yuk, kerak bo’lganda ayrim buginlarga, ajartib oligan muskul 
guruhlariga alohida ta’sir etish imkoni yuqori bo’ladi. 
Lekin savodsizlarcha qismlarga ajratish undan kelib chikkan holda favkulodda 
tanlangan yo’llanma beruvchi mashqlar, ulardan noto’g’ri foy dalanish harakat 
malakasining shakillanish jarayoniga uta salbiy ta’ sir ko’rsati shi mumkin. Harkatni 
to’la o’zlashtirish metodi harakat faoliyatini ta’limning yakuniy vazifasida nimadan 
iborat bo’lsa, shunga yakin kurinishda o’zlashti rishni nazarda tutadi. Bu metod har 
qanday harakat aktini o’qitishning yakuniy etapida bo’laqlarga ajratib o’qitish 
metodidan so’ng qo’llaniladi. Jismoniy mashq texnikasini takomillashtirish uni to’la 
bajarish orqali amalga oshiriladi. To’la o’zlashtirish harakat faoliyatini bajarib 
ko’rish, sinash (oprobirovanie) eng qulay usuldir. Aksariyat harakat faoliyatlari 
shunchalar soddaki, ularni bo’laqlarga ajratib uki tish vaqtni bexuda sarflash 
demakdir, shuning uchun harakat xolatini to’la o’rgatish ama liyotda ko’prok 
qo’llaniladi. Ayrim harakat faoliyatlarini biz xali il miy ravishda bo’laqlarga ajrata 
olmaymiz, shuningdek, o’zini to’la okla gan yo’llanma beruvchi mashqlar tizimini 
ishlay olgani mizcha yuk. Qisman reglamentlashtirilgan mashq metodi. ko’zda 
tutilgan vazifa ni bajarish uchun o’quvchilarga faoliyatni nisbatan erkin tanlashga 
yul kuyadi. Bu metoddan, koida buyicha takomillashtirilgan etapda foydalaniladi, 
bunda o’quvchi yetarli darajadagi bilim va bajara olishga ega bo’lganligi hisobga 
olinadi. Bu guruhchaga kiruvchi o’yin va musobaqa metodlari turli belgilarga ega 
bo’lib turib, ularning bitta umumiy ligi mavjud: ularni qo’llashda doimo o’quvchilar 

---

orasida rakobat(bir-birini maglub qilish) xissiyoti usutun bo’ladi, o’quvchilarda o’z 
kuchini, u yoki bu faoliyatini bajarishda ustunligini isbotlash uchun intilish yo’zaga 
chikadi.