Qidir
Umarxon
Qoʻqon xoni (1810–1822)
Umarxon,
Amir Umarxon, Amiriy (1787 –
Qoʻqon
– 1822) –
Qoʻqon xoni
(1810–1822),
oʻzbeklarning Ming sulolasiga mansub, zullisonayn shoir.
Norboʻtabiyning
oʻgʻli. Oʻzbeklarning
ming urugʻidan. Boshlangʻich savodini oilada chiqarib, keyin madrasada tahsil olgan.
Yoshligidan saroy xizmatiga jalb qilingan: akasi – Qoʻqon xoni
Olimxonning
davlatni
boshqarish ishlarida faol ishtirok etgan. Olimxon 1807–1808-yillarda unga
Fargʻona
hokimligini topshirgan. Shu yillarda u
Andijon
hokimi Rahmonqulibiyning qizi Mohlaroyim
(
Nodira
)ga uylangan. Umarxon vafotidan soʻng taxtga oʻgʻli
Muhammad Ali-xon
chiqdi.
[1]
Hokim tabaqalar Olimxonning Toshkentda koʻtarilgan gʻalayonni bostirish uchun qoʻshin
tortganligidan
foydalanib, fitna uyushtiradilar va 1810-yil Umarxonni xon qilib koʻtaradilar,
Olimxon esa oʻldiriladi. Umarxon
Qoʻqon xonligi
hududini kengaytirish, hokimiyatni
mustahkamlash siyosatini olib boradi. Buxoro amiriga qarashli Turkiston shahar (1815),
Oʻratepani
(1817) bosib olgan.
Sirdaryo
boʻyidagi yerlarda Yangiqoʻrgʻon, Julek,
Qamishqoʻrgʻon, Oqmachit, Qoʻshqoʻrgʻon nomli harbiy istehkomlar qurdirgan. Ular
Oʻrta
Osiyoni
Rossiya
bilan bogʻlaydigan muhim savdo yoʻlida joylashgan edi.
U Rossiya bilan
diplomatik munosabatlar oʻrnatishga harakat qilgan. Umarxon davrida
Qoʻqon
,
Toshkent
,
Turkiston
,
Chimkent
,
Sayram
, Avliyootada masjid va madrasalar qurilib, qabristonlar tartibga
keltirilgan. Shahrixon shaharchasi barpo etilgan, yangi qishloqlar vujudga kelgan. Xon
amaldorlarining talonchilik siyosatiga qarshi Chimkent va Sayramda koʻtarilgan qoʻzgʻolon
bostirilgan. XX asrning birinchi yarmida Qoʻqonda oʻziga xos ilmiy-madaniy muhit vujudga
kelgan – uning boshida turgan maʼrifatparvar
hukmdor Umarxon ilm, madaniyat, sanʼat,
Taxtga oʻtirishi
adabiyot, turli kasb-hunarlarning rivojiga katta eʼtibor bergan, madrasalarda oʻqish-oʻqitish
ishlarini yaxshilagan, turli hunar maktablari ochilishini qoʻllab-quvvatlagan.
Umarxon Amiriy taxallusi bilan sheʼrlar yozgan. Uning atrofida 70 dan ortiq shoir yigʻilgan.
1821-yilda
Fazliy Namangoniy
Umarxon amriga binoan, 63 shoirning sheʼrini oʻz ichiga olgan
„Majmuai shoiron“
toʻplamini tuzgan. Uni ulugʻlab
qasidalar yozish, gʻazallariga tatabbuʼlar
bogʻlash bu shoirlar ijodida yetakchi oʻrin tutgan.
Umarxon
Lutfiy
,
Jomiy
, Navoiy,
Fuzuliy
,
Bedilni
oʻziga ustoz sanab, ulardan ijod sirlarini
oʻrgangan, ularga ergashib ijod qilgan, gʻazallariga muxammaslar bogʻlagan. Aruzning turkiy
adabiyotda mashhur, xalq ijodida ham keng tarqalgan yengil va oʻynoqi vaznlaridagina
yozilgan bu sheʼrlarning barchasi ishq-u muhabbat mavzuida. Ularda anʼanaviy
motivlar va
tasavvufiy ruh ustun.
Oʻzbek
va
fors-tojik
tilidagi sheʼrlarini toʻplab, devon tartib bergan. Devon
gʻazal, muxammas, musaddas, tuyuq janrlaridagi 10 ming misradan ortiq sheʼrni oʻz ichiga
olgan.
„Devon“ida
Navoiy
anʼanalarini davom ettirgan, sheʼriyatning 12 janrida qalam
tebratgan.
Gʻazallarida
dunyoviy ishq tavsifi bilan bir qatorda soʻfiyona talqindagi gʻoyalar
ham mavjud.
„Devon“ning
qoʻlyozma
va bosma nashrlari
OʻR FA ShIda
3642, 4419, 90, 9993,
5065, 7489 II, 9917, 6745 I, 6672, 1880, 177, 98 III, 9765, 44, 4727 va Adabiyot muzeyida 99,
153 raqamlari ostida saqlanadi.
Oʻzbekiston FA Alisher Navoiy nomidagi Adabiyot muzeyining matnshunoslik va yozma
yodgorliklarni nashr etish boʻlimining ilmiy xodimlari tomonidan Umarxonning turli davrlarda
koʻchirilgan 26 ta qoʻlyozma devoni hisobga olinib, ularning ilmiy tavsifi berilgan. Bu
qoʻlyozmalar
Sankt-Peterburg
,
Toshkent
,
Samarqand
va
Buxoro
kutubxonalarida saqlanadi.
Oʻzbekiston FA Sharqshunoslik instituti qoʻlyozmalar fondida Umarxonning 17 ta qoʻlyozma
devoni mavjud. Bundan tashqari, litografik usulda chop etilgan devonlari va shoir sheʼrlaridan
namunalar berilgan bayozlar bor.
Oʻzbek adabiyotshunosligida
Amir Umarxon ijodi
Fitrat
,
Vadud Mahmud
, P. Qayumiy, A.
Qayumov, M. Qodirova, A. Madaminov, H. Boltaboev tomonidan oʻrganilgan, asarlari eʼlon
etilgan.
OʻzME
da tadqiqotchilar Z.Qobilova, M.Yuldasheva shoir hayoti va ijodi yuzasidan
ilmiy tadqiqot olib bormoqda.
Ijodi
Shoir ijodiga nazar
Adabiyot
Qayumov A. "Qoʻqon adabiy muhiti" T., 1961; Ibrat "Fargʻona tarixi" T., 1991;
Mulla Olim Mahmud Hoji "Tarixi Turkiston" Qarshi 1992;
Qayumov A. "Tazkirai Qayumiy"1jild T., 1998; Homidiy H., "Koʻhna Sharq dargʻalari" T., 1999;
Bobobekov H." Qoʻqon tarixi" T., 1996;
Dilshod Barno "Tarixi muhojiron" T., 1994;
Nodira Komila, Devon, 2001.
H.Boltaboev." Amir Umarxonning maktubi".
„Oʻzbekiston adabiyoti va sanʼati“
, 1997. 11-
oktabr;
Poʻlatxon Qayumiy. "Tazkirai Qayumiy". -T.: 2000.
Amiriy. Devon. (Nashrga tayyorlovchi M.Qodirova). T.: Fan, 1972.
1.
OʻzME
. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
Ko‘proq o‘rganish
Ushbu maqolada
Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi
(2000-2005)
maʼlumotlaridan foydalanilgan.
"
https://uz.wikipedia.org/w/inde
x.php?
title=Umarxon&oldid=2508006
" dan
olindi
Nashr qilingan asarlari
Manbalar
