62
MAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTIDA BOLALARNI MAKTABGA
TAYYORLASHNING PEDAGOGIK VA PSIXOLOGIK OMILLARI
Dehqonova G.A.
Andijon viloyati Oltinko‘l tumani 1-umumta’lim maktabi, o‘qituvchi
Bolalarni maktabga tayyorlash – bolalar hayotining barcha sohalarini qamrab oladigan
murakkab, ko‘p qirrali vazifadir. Uni hal qilishda bir qator jihatlarni ajratib ko‘rsatish odatiy
holdir. Birinchidan, kelajakda muvaffaqiyatli o‘quv faoliyatining asosi bo‘lgan bolaning
shaxsiyati va uning bilim jarayonlarining
uzluksiz rivojlanishi, ikkinchidan, boshlang‘ich
maktabda yozish, o‘qish va hisoblash elementlari kabi ko‘nikma va qobiliyatlarni o‘rgatish
zarurati.
Birinchi jihat maktabga psixologik tayyorgarlikni aks ettiradi. Tadqiqotlar shuni
ko‘rsatadiki, barcha bolalar maktabga kirishlari bilan psixologik yetuklik darajasiga yeta
olmaydilar, bu esa ularga tizimli o‘qishga muvaffaqiyatli o‘tish imkonini beradi. Bunday bolalar,
qoida tariqasida, ta’lim
motivatsiyasiga ega emaslar, diqqat va xotiraning pastligi, og‘zaki va
mantiqiy fikrlashning rivojlanmaganligi, tarbiya usullarining noto‘g‘ri shakllanishi, harakat
usuliga yo‘naltirilmaganligi, operatsion ko‘nikmalarning
yetarli darajada emasligi, o‘zini tuta
bilish darajasining pastligi, vosita qobiliyatlari va nutqning yomon rivojlanishi.
Psixologik tayyorgarlikni o‘rganish bo‘yicha tadqiqotlar olib borishda, olimlar, bir
tomondan, maktabning bolaga bo‘lgan ehtiyojini aniqlaydi, boshqa tomondan,
maktabgacha
yoshdagi bolalarning psixikasida neoplazmalar va o‘zgarishlarni o‘rganadi. Masalan, L.I.Bojovich
ta’kidlaydi: “... maktabgacha tarbiyachining beparvo vaqtini g‘amxo‘rlik va mas’uliyat bilan to‘la
hayot almashtiradi – u maktabga borishi, maktab o‘quv rejasida belgilangan mavzular bilan
shug‘ullanishi, o‘qituvchidan nimani talab qilsa, shuni qilishi kerak, bola maktab rejimiga qat’iy
rioya qilishi, maktabda o‘zini tutish qoidalariga rioya qilishi va dasturda belgilangan bilim va
ko‘nikmalarni puxta o‘zlashtirishi lozim”.
A.S.Makarenko va amerikalik olim-psixolog Blumning ta’kidlashicha, shaxsiyatning asosiy
xarakteristikalari 5-8 yoshgacha (70% gacha) rivojlanadi. Aynan shu davrda o‘yin faoliyati o‘quv
jarayonini tashkil etishga yordam beradi (psixologlarning ta’kidlashicha), bu o‘sayotgan
odamning asosiy kuchlarini ochib berish, shaxsiyatning asosini shakllantirishga imkon beradi. Bu
yoshda inson egallagan hamma narsa hayot uchun qoladi.
Mashhur psixolog L.S.Vigotskiy ta’lim rivojlanishdan oldin ketishi kerak deb hisoblagan.
“To‘g‘ri tashkil etilgan ta’lim bolaning rivojlanishiga olib kelishi kerak”. U, pedagogika kecha
emas, balki ertangi kun bolalarining rivojlanishiga e’tibor qaratish kerakligini yozgan.
“Rivojlanish aynan hamkorlikdan kelib chiqadi, bu esa bolada mavjud imkoniyatlarni ochishga
yordam beradi, o‘z kuchiga bo‘lgan ishonchni rivojlantiradi” deydi.
Maktabga tayyorlik bu – jismoniy, aqliy, ijtimoiy va bolaning sog‘lig‘iga
putur
yetkazmasdan maktab o‘quv dasturini muvaffaqiyatli o‘zlashtirish uchun zarur bo‘lgan bolaning
rivojlanishi darajasidir.
Shuning uchun “o‘qishga tayyorlik” tushunchasi quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
fiziologik tayyorlik – jismoniy rivojlanishning yaxshi darajasi;
psixologik tayyorlik – bilim jarayonlarining yetarlicha rivojlanishi (diqqat, xotira,
fikrlash, idrok, tasavvur, sezgi, nutq), o‘rganish;
ijtimoiy tayyorlik – tengdoshlar va kattalar bilan muloqot qilish qobiliyati.
Maktabga tayyorgarlikning har uch tarkibiy qismi yaqindan o‘zaro bog‘liq, u yoki bu tarzda
biron bir tomonning shakllanishidagi kamchiliklar ta’limning muvaffaqiyatiga ta’sir qiladi.
Maktabga tayyorgarlik jarayoni bolaning maktabga borish vaqtiga kelib aqliy, ma’naviy,
irodaviy, estetik va jismoniy rivojlanishda shunday darajaga erishadiki,
u bolani maktab
ta’limining yangi sharoitiga va o‘quv materialini o‘zlashtirishga tayyorlaydi. Umumiy
tayyorgarlik tushunchasi maktab ta’limi nuqtai nazaridan 1-sinfga borayotgan bola psixik
63
rivojlanishidagi muhim sifat ko‘rsatkichlarni muvofaqiyatli jamlaydi. Maktab ta’limiga psixologik
tayyorgarlik bolaning o‘qishga intilishi, o‘quvchi bo‘lish ishtiyoqidan bilish faoliyati va tafakkur
operatsiyalarining yetarlicha yuqori darajasi, bolaning o‘quv faoliyati elemintlarini egallashi, iroda
va ijtimoiy rivojlanishning muayyan darajasida namoyon bo‘luvchi asoslangan tayyorgarlikni o‘z
ichiga oladi. Bolaning maktabga psixologik tayyorgarligining barcha majmui bolani sinf
jamoasiga olib kirish, maktabda o‘quv materialini ongli faol egallash, keng doiradagi maktabga
oid majburiyatlarni bajarishni qamrab oladi.
Bolani maktabga aqliy tayyorligida bolalar egallagan bilimlarning sifati ahamiyatlidir.
Bilimlar sifatining ko‘rsatkichi birinchi navbatda ularni bolalar tomonidan ongli egallaganligi;
tasavvurlarining
aniq va tabaqalashtirilganligi; oddiy tushunchlar mazmuni va hajmining
to‘liqligi; o‘zlariga tushunarli o‘quv va amaliy vazifalarni hal etishda bilimlarni mustaqil qo‘llay
olish qobilyatlari; muntazamlilik, ya’ni maktabgacha tarbiya yoshidagilarning narsa va hodisalar
o‘rtasidagi tushunarli, muhim aloqa hamda munosabatlarni aks ettira bilish qobiliyatidir.
Xulosa o‘rnida aytish joizki, maktabgacha ta’lim tashkilotida bolalarni aqliy tarbiyalashga
oid olib borayotgan muntazam, maqsadga muvofiq ish sharoitlarida bolalarda (faoliyat) tafakkur
faoliyatida narsalarning ko‘p tomonlama tahlil qilish qobiliyati, ijtimoiy tarkib topgan sensor
etalonlardan fan hamda hodisalar hususiyati va sifatlarini tadqiq qilishda foydalana bilish, narsa
va
hodisalardagi asosiy aloqa, bog‘liqlik, belgilarni aniqlash asosida oddiy umumlashtirishlar
qilish qobiliyati, o‘xshashlik va farqlanuvchi belgilarni izchil ajratish asosida narsalarni
qiyoslashni amalga oshirish ko‘nikmasi tarkib toptiriladi. Bo‘lajak o‘quvchilarda akliy
faoliyatning elementar mustaqilligi: o‘z faoliyatni mustaqil rejalashtirish
va uni reja asosida
amalga oshirish ko‘nikmasi, oddiy bilish vazifasini qo‘yish va uni hal etish ko‘nikmasi va shu
kabilar rivojlantiriladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
