B. S. Abdullaeva tdpu ilmiy ishlar va innovatsiyalar bo‘yicha prorektor

O‘zbekiston Respublikasining qonuni, 
Qonunchilik palatasi tomonidan 2019 yil 
22 oktyabrda qabul qilingan, Senat tomonidan 2019 yil 14 dekabrda ma’qullangan «Maktabgacha 
ta’lim-tarbiya» konuni chiqarildi. Bu qonun 11-bob va 58-moddadan iborat. 
Ushbu Qonunning maqsadi maktabgacha ta’lim va tarbiya sohasidagi munosabatlarni 
tartibga solishdan iborat hisoblanadi. 
Ushbu konunningi 5-moddasida 
maktabgacha bo‘lgan yoshdagi bolalarni har tomonlama 
rivojlantirish maqsadida zamonaviy innovatsion va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini 
joriy etish hamda xalqaro hamkorlikni rivojlantirish haqida aytib o‘tilgan. 
Davlatimiz rahbarining ta’lim sohasida, xususan, yoshlar masalasi bo‘yicha olib borayotgan 
siyosati tufayli yaqin 5-10 yilda O‘zbekistonda ta’lim, fan va texnologiyalarning yangi pog‘onaga 
chiqishiga mustahkam zamin yaratilmoqda. Ana shu poydevor asosida ta’lim sifati va 
samaradorligi ijobiy tomonga keskin o‘zgaradi, innovatsion bilim va fanni shakllantiradigan ilmiy 
texnologik infratuzilmalar shakllantiriladi, xorijiy oliy ta’lim muassasalari bilan hamkorlikda 
minglab intellektual darajasi yuqori yosh kadrlar tayyorlanadi, ular yurtimizning mavqeini 
yuksaltiradi. Ta’lim islohotlaridan ko‘zlanayotgan asosiy maqsad – shu. 
 
Adabiyotlar
: 
1.
Qodirova F.R., Qodirova R.M. Maktabgacha yoshdagi bolalarga ikkinchi tilni o‘rgatish 
metodikasi. –T.: Sano-Standart, 2004.
2.
“Ilk qadam” Davlat o‘quv dasturi. –T., 2018. 
3.
Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo‘yiladigan davlat talablari. –T., 
2018. 
֍ – ֍ – ֍ 
 
MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI TARBIYALASHDA TEATR 
FAOLIYATINING AHAMIYATI 
 
Xasanova Sh.T. 
Toshkent davlat pedagogika universiteti, katta o‘qituvchi

Musiqiy va teatrlashtirilgan tadbirlarning uyg‘unligi bolalarni dunyoni badiiy va erkin idrok 

etishga undaydi. Maktabgacha yoshdagi bola atrofdagi odamlarning fikrlarini hurmat qilishni, turli 
fikrlarga bag‘rikeng bo‘lishni o‘rganadi. Ko‘rish, tasavvur atrofdagi odamlar bilan muloqotni o‘z 
ichiga oladi. Individual yondashuv, bolaning shaxsiyatini hurmat qilish, uning qobiliyatlariga 
bo‘lgan ishonchga asoslanadi. Ayrim hollarda ijtimoiy sharoitlar va ota-onalarning ish bilan 
bandligi, bolaning o‘z oilasi bilan o‘zaro munosabatlari sezilarli darajada pasayishiga sabab 
bo‘ladi. Bu, bolaning hissiy sohasi va nutqining yetarli darajada rivojlanmasligiga olib keladi.
Hozirgi paytda bolalarda badiiy didni shakllantirish, ijodiy qobiliyatlarni va bolaning hissiy 
dunyosini rivojlantirish dolzarbdir. Emotsional bo‘shashishning eng qisqa usuli, siqilishni, 
xissiyotni olib tashlash, so‘zni his qilishni o‘rganish va badiiy tasavvurni teatrlashtirish. Bola 

---

367 
hayotida teatrning o‘rni juda katta, chunki, bu yerda siz uning tarbiyasi va rivojlanishi bilan bog‘liq 
ko‘plab muammolarni hal qilishingiz mumkin. 
Teatr katta yoshlilarning ham, bolalarning ham e’tiborini o‘ziga tortadigan san’at turidir. 
Teatrga tashrif buyurish bilan bog‘liq bayram tuyg‘usi odamga cheksiz quvonch bag‘ishlaydi, uni 
yorqin taassurotlar, his-tuyg‘ular, fikrlar bilan to‘ldiradi. 
Teatr san’ati va uning asarlarining ahamiyati va o‘ziga xosligi hamdardlik, tushuncha, 
hissiyot, kommunikativlik, badiiy obrazning jonli ta’siri bilan bir xil kuchga ega. 
Maktabgacha yoshdagi bolani tarbiyachi tomonidan tarbiyalanishi natijasida ma’lum bir 
rivojlanish bosqichida estetik idrokning shu tomoni ochiladi, bu uning kognitiv faoliyatining 
rivojlanishiga turtki beradi. Buning sababi, san’at asarlari bolaning fikrlash doirasini kengaytiradi, 
uning badiiy qiyofasini tushunishga yordam beradi. Ko‘pincha, bolalar teatr ijodining asosini 
tashkil etadigan ertakning xayoliy holatlarida, odamlarning hayoti, urf-odatlari va faoliyat tabiati, 
hayvonlar hayoti va tabiat olami o‘ziga xos tarzda aks etadi. 
Bolalarni estetik idrok etish, dialogik nutqini rivojlantirish, shu jumladan teatrni idrok etish, 
haqiqatning ayrim tomonlarini passiv ravishda bayon etish bilan cheklanmaydi. Maktabgacha 
yoshdagi bolalar faoliyatida tarbiyachining yordami, hamfikrligi ichki faoliyati mavjud. 
Tarbiyachi faoliyati davomida maktabgacha yoshdagi bolaning har tomonlama sog‘lom 
rivojlanishi uchun teatr tadbirlarining ahamiyatini anglab, undan to‘g‘ri foydalanmog‘i lozim.
Axir, rol o‘ynab, bola nafaqat tasavvur qila oladi, balki hissiy jihatdan qahramon 
xarakterining harakatlarini ham boshidan kechiradi. Bu, albatta, maktabgacha yoshdagi bolada 
hissiyot sohasining rivojlanishiga ta’sir qiladi. Estetik tajribalar bolaga ilgari uchramagan hayotiy 
holatlarning namoyon bo‘lishiga qoyil qolish va ularni harakatlar, imo-ishoralar, yuz ifodalari va 
boshqa ifoda vositalari orqali, suhbat, dialog nutqi, xotira orqali rivojlantirishga yordam beradi. 
Bundan tashqari, manzara, kostyumlar orqali bolalar rang, shakl, dizayn haqida tushunchaga 
hamda ular yordamida rasm yaratish uchun katta imkoniyatlarga ega bo‘ladilar. 
O‘yinni tayyorlashda, maktabgacha yoshdagi bolalar maqsadni, unga erishish uchun 
vositalarni ajratishni, o‘z harakatlarini rejalashtirishni, muvofiqlashtirishni va boshqalarni 
o‘rganadilar. Biror rolni o‘ynab, bolalar turli xil munosabatlar sohasida tajribaga ega bo‘ladilar, 
bu ularning ijtimoiy rivojlanishi uchun ham muhimdir. Bundan tashqari, teatr faoliyati shaxsiy 
rivojlanishni to‘g‘rilash uchun katta imkoniyatlarga ega. 
Kichkintoylardan farqli o‘laroq, o‘rta va katta yoshdagi maktabgacha tarbiyachilar 
ko‘pincha ish qobiliyatini yo‘qotadilar. Sahna hayajoni bilan bir qatorda, ko‘plab bolalar uyatchan 
bo‘lib, ijro etishdan bosh tortishadi. Bolaning xatti-harakatlarini tuzatish juda ko‘p yo‘nalishlarda 
amalga oshirilishi mumkin. Ulardan biri - bu barcha bolalarga dramatizatsiyada va bir xil rollarda 
qatnashish uchun teng imkoniyatlar berish tamoyiliga asoslangan jamoaviy teatr faoliyati. 
Teatr tadbirlarida bolalar o‘zlarining qahramoni uchun belgi tanlashda tashabbuskorlik 
va mustaqillikni kengaytirish uchun katta imkoniyatlar mavjud. Faoliyatning ushbu turi 
bo‘yicha maqsadli ish – maktabgacha yoshdagi bolaning hissiy farovonligini ta’minlash, o‘z 
vaqtida va to‘laqonli aqliy rivojlanishiga yordam berish, musiqa va teatr san’ati ittifoqi orqali 
uni umuminsoniy qadriyatlar bilan tanishtirshdan iboratdir. 
Maktabgacha yosh – bu bola hayotining asosiy qismidir. Bola o‘zi uchun har xil turdagi 
insoniy munosabatlar dunyosini kashf etadi. U kattalar hayotiga qo‘shilishni, unda faol ishtirok 
etishni istaydi, ammo unga hali erishib bo‘lmaydi. Bundan tashqari, u mustaqillikka intiladi. 
Ushbu qarama-qarshilikdan o‘yin tug‘iladi - bolalarning mustaqil faoliyati, kattalar hayotini 
modellashtirish. 
Bolaning intellektual rivojlanishi, uning fe’l-atvori, hissiyotlari, shaxsiyatini 
shakllantirish nutqqa bevosita bog‘liqdir. 
Bolalarning nutqi uning tafakkurining shakllanishi bilan birgalikda rivojlanadi. 
Maktabgacha yoshdagi bolalik davrida bolalarning tafakkurida sezilarli o‘zgarishlar ro‘y 

---

368 
beradi: ularning dunyoqarashi kengayadi, yangi bilim va ko‘nikmalar paydo bo‘ladi, demak 
nutq ham yaxshilanadi. 
Nutqning ovozli tomoni rivojlanmoqda. Nutqning ovozli madaniyatini tarbiyalash ko‘p 
qirrali vazifalarni o‘z ichiga oladi: nutq eshitishini rivojlantirish, tovushni to‘g‘ri talaffuz 
qilishga o‘rgatish, nutqning ovozli ekspressivligini mahorat bilan o‘rganish. Bolalar 
vazifalarni va aloqa sharoitlarini hisobga olgan holda ovozni ifodalash vositalaridan 
foydalanishni o‘rganadilar. Nutqning so‘z boyligi juda tez o‘sib bormoqda. Lug‘at boyligi – 
nutqni rivojlantirish asosidir, lug‘at nutqning mazmunini aks ettiradi. Lug‘at xususiyati 
so‘zlarning ma’nolari va ularning aqliy ishlatilish mahoratidir. 
Lug‘at ishi dialogik va monologik nutqni rivojlantirish bilan chambarchas bog‘liq. 
Kogerent monologik nutqning rivojlanishi izchil matnlarni tinglash va tushunish, har xil 
turdagi mustaqil bayonlarni tuzish qobiliyatini shakllantirishni taklif qiladi. Nutqning 
grammatik tuzilishi rivojlanmoqda. Bola nafaqat nutqni faol ravishda egallabgina qolmay, 
balki ijodiy faoliyat bilan shug‘ullanib, murakkab bo‘ysunadigan jumlalarni ishlatishni 
boshlaydi. Kichik maktabgacha yoshdagi bolalarda nutq aloqasi turli xil faoliyat sifatida 
amalga oshiriladi: o‘yin, ish; maishiy, ma’rifiy faoliyat va har xil turdagi tomonlardan biri 
sifatida ishlaydi. Shuning uchun har qanday faoliyatni nutqni rivojlantirish uchun ishlatish 
juda muhimdir. 
Keng ma’noda nutqni rivojlantirish shartlaridan biri bu madaniy va til muhiti. 
Bolalarning nutq madaniyati o‘qituvchining va atrofdagilarning nutq madaniyati bilan uzviy 
bog‘liqdir. Nutqni uslubiy uslublar va ko‘rsatmalar orqali emas, balki namuna orqali 
rivojlantirish kerak. Nutqni rivojlantirishning asosiy usullaridan biri bu o‘qitish, nutq 
qobiliyatlarining ma’lum bir doirasi. Nutqni rivojlantirish maktabgacha ta’lim dasturining 
boshqa bo‘limlarida ham amalga oshiriladi. Masalan, teatr faoliyati bolalar nutqining barcha 
qirralarini rivojlantirishning eng muhim manbai va o‘ziga xos ta’lim vositasidir. 
Bolalarning nutqini rivojlantirishda o‘yin-teatrga katta ahamiyat beriladi. Va, bolaning 
ijodiy faolligi asosan o‘yinda namoyon bo‘ladi. Avvaliga, bolalar hayoti xuddi shu o‘yinga 
aylanadi. O‘yin mehnat ta’limining birinchi bosqichidir. O‘yin tilni rivojlantiradi va u 
o‘yinning asosiy qismini tashkil qiladi. O‘ynash orqali bola o‘rganadi. 
O‘yindagi so‘z bolaga o‘z fikrlari va his-tuyg‘ularini ochishga, sherikning tajribalarini 
tushunishga va o‘z harakatlarini u bilan muvofiqlashtirishga yordam beradi. Bolaning o‘yinda 
olgan barcha ko‘nikmalari nutqni rivojlantirish bilan bog‘liq. Nutqni rivojlantirish uchun o‘yin 
faoliyatining barcha turlari qo‘llaniladi. O‘yin faoliyatining boshlang‘ich bosqichi - bu kattalar 
tomonidan bolaga berilgan motiv asosida o‘yinchoq mavzusi bilan tanishtirish o‘yini. Keyingi 
bosqich - tasvirlash o‘yini: bu ob’ektning o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlashga va uning 
yordami bilan ma’lum natijaga erishishga qaratilgan harakatlar bilan tavsiflanadi. Kattalar 
bilan mazmunli (ishbilarmon) aloqa sharoitida bola amalda predmetning nomi va maqsadini 
bilib oladi va u bu yangi ma’noni o‘z o‘yiniga o‘tkazadi.