„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi termiz davlat universiteti tarix fakulteti fuqarolik jamiyati kafedrasi

Mafkuraviy faoliyatda milliy g„oyani aholi ongiga singdirish. 
Milliy g‗oyaning xalq 
ishonchi va e‘tiqodiga aylanishini ularning ijtimoiy faoliyat yo‗nalishlariga mos ravishda 
turkumlashtirish mumkin. Ya‘ni: birinchidan milliy g‗oyaning ishonch va e‘tiqodga aylanishi, 
oilaviy munosabat madaniyatida namoyon bo‗ladi. Xususan o‗zbek xalqining oilaviy 
munosabatlari nisbatan barqarorligi, bolajonligi, kattalarga hurmat, kichiklarga izzat, umuman 
mehr-muruvvatning ko‗rsatish xususiyatlari bilan bog‗liqdir. Bu sifatlarning ko‗proq oilada 
namoyon bo‗lishi - millatning mentalitetini, tarixiy an‘analarga sodiqligini ko‗rsatuvchi 
mezonlardir. 
Mahalla milliy ijtimoiy fenomen sifatida milliy va umuminsoniy g‗oyalarning xalq 
ishonchi e‘tiqodiga aylanishida muhim institutlardan biri hisoblanadi. Negaki, insonlarning 
yashash muhiti ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, ma‘naviy muhiti barqarorligi milliy g‗oyani xalq 
ishonch e‘tiqodiga aylantirishda muhim ahamiyatga egaligi bilan alohida boshqa ijtimoiy 
institutlardan ajralib turadi. Mahalla birinchi Prezidentimiz iborasi bilan aytganda «demokratiya 
darsxona»si funksiyasi sifatida milliy g‗oyani xalq ishonchi e‘tiqodiga aylantirishda, bir 
tomondan, imkoniyat, vosita rolini bajarsa, ikkinchi tomondan, milliy istiqlol g‗oyasining xalq 
e‘tiqodiga, ishonchiga aylanish darajasini ko‗rsatuvchi dastlabki ijtimoiy makon hisoblanadi. 
Ana shu makonni vujudga keltirishda – «…uni shakllantirish uchun har qaysi millatning eng 
ilg‗or vakillari, kerak bo‗lsa, mutafakkirlarni, xalq va Vatan ravnaqi uchun hayotini 
bag‗ishlaydigan fidoyi ziyolilari mehnat qilishi lozim»
1
. 
Milliy istiqlol g‗oyasining xalq ishonchi, e‘tiqodiga aylanishida mehnat jamoalari, ta‘lim-
tarbiya tizimi o‗ziga xos faoliyat mezoni ekanligini qayd qilish lozim. Zero, mehnat jamoalari 
yoki ta‘lim tarbiya muassasalari kishilarining muayyan faoliyatlari, ehtiyojlari, manfaatlari 
umumiyligi asosida tashkil topganligidan ma‘lum g‗oyaga nisbatan munosabatini 
muvofiqlashtirish imkoniyati katta. Shu bilan birgalikda bu omillar ularni uyushtirish va safarbar 
qilish imkoniyatini kengaytiradi. Boshqacha qilib aytganda, milliy g‗oyani xalq ishonchi va 
e‘tiqodiga aylantirishning tashkillashtirish funksiyalariga katta imkoniyat tug‗diradi. Shu bilan 
birgalikda, ularning barchasi uchun xos bo‗lgan umumiy qonuniyatlar, talablar ham mavjud. 
Ya‘ni:
- Jamiyat ma‘naviy-madaniyatini rivojlantirishning ustuvor maqsadlarini, vazifalarini 
amalga oshirib, uning istiqbollarini, shaxs barkamolligini ta‘minlaydigan milliy va umuminsoniy 
manfaatlar birligi;
- Insonlarning millatidan, irqidan, diniy e‘tiqodidan, iqtisodiy ahvolidan, siyosiy 
partiyalarga mansubligidan, madaniy saviyasi darajasidan qat‘iy nazar, huquqi va ijtimoiy 
faoliyat erkinliklarining ustuvorligi;
- Umuminsoniyat sivilizatsiyasining ahloqiy, huquqiy, siyosiy, ma‘naviy qadriyatlar va 
tarixiy meroslariga tayanishi hamda milliy an‘analarini rivojlantirishi;
- Millat tarixiy taraqqiyot qonuniyatlariga, mentalitet xususiyatlariga mos tarzda madaniy 
sohani erkinlashtirish imkoniyatlari va sharoitlarining o‗zgarishi;
1
Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz. T.8. -T.: «O‗zbekiston», 2000. 
501-b. 

---

- Mavjud tuzumning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, madaniy munosabatlarida keskin 
ziddiyatga bormaslik, g‗oyaviy-mafkuraviy murosa xususiyatlari;
- g‗oyaviy-mafkuraviy munosabatlarni erkinlashtirish - jamiyat ma‘naviy-madaniy 
hayotining dinamik o‗zgarishlarini demokratik tamoyillarga, umuminsoniy axloqiy normalarga 
muvofiqlashtirib, bosqichma-bosqich amalga oshiradigan siyosiy kuch va imkoniyatlarni topish
jarayonlariga ham xosdir.
Bozor iqtisodiyoti munosabatlariga asoslangan jamiyatda g‗oyaviy-mafkuraviy 
munosabatlarni erkinlashtirishning muhim demokratik tamoyillaridan biri fikrlar va mafkuralar 
xilma-xilligini ta‘minlashdir. Zero, demokratik jamiyat fikr, so‗z, matbuot, e‘tiqod sohalarida 
amaliy faoliyat erkinligi uchun shart-sharoit hamda imkoniyat yaratadi. Shu nuqtai nazardan, 
ma‘naviy-madaniy sohani erkinlashtirishning demokratik tamoyillari: bir tomondan, inson 
huquqlari va erkinliklari ustuvorligini e‘tirof etishi; ikkinchi tomondan, millatning tarixiy 
shakllangan ma‘naviy-ahloqiy meyorlari va qadriyatlariga asoslanishi, milliy g‗oyani xalq 
ishonchi va e‘tiqodiga aylantirishi bilan umuminsoniy mohiyatini namoyon qiladi. 
Jamiyat rivojlanishi bilan barcha sohalarni mutanosib erkinlashtirishning ijtimoiy makon 
hamda tarixiy zamondagi xususiyatlari o‗zgarib, ularning maqsadlarida va vazifalarida ichki 
birlik vujudga kelayotir. Xususan, respublikamizda bozor iqtisodiyoti munosabatlariga 
o‗tishning hozirgi bosqichida, ijtimoiy-siyosiy sohani erkinlashtirish mazmunidagi o‗zgarishlar - 
g‗oyaviy-mafkuraviy munosabatlarga umuminsoniy demokratik tamoyillar va andozalarni 
kengroq qo‗llash bilan xarakterlanadi. Bu jarayonning samaradorligi, davlat tizimidagi 
«qonunchilik, ijro va sud tarmoqlarining o‗zaro muvozanati va mutanosibligini, shu bilan birga, 
ularning mustaqilligini ta‘minlash, har qaysi tarmoq o‗z vazifa va burchini bajarish uchun amaliy 
mexanizmlarni hayotda tashkil qilib berish»
1
bilan bog‗liq.
Hozirgi davrda ma‘naviy-madaniy sohani erkinlashtirishning g‗oyaviy-mafkuraviy asoslari 
va tamoyillari, uning an‘anaviy shakllangan tarixiy qadriyatlaridan kelib chiqqan bo‗lib, 
demokratik huquqiy davlatning tub siyosiy maqsadlarini ifodalaydi. Ya‘ni, shaxs va jamiyat 
erkinliklarini kengaytirish; davlatning markaziy va yuqori boshqaruv organlari vaqolatlarini 
bosqichma-bosqich quyi tizimlarga, mahalliy o‗zini o‗zi boshqarish tuzilmalariga o‗tkazish; 
nodavlat, jamoat tashkilotlari – fuqarolik institutlarining g‗oyaviy-mafkuraviy munosabatlarni 
boshqaruvchilik rolini oshirishdan iborat.
Jamiyat ma‘naviy-madaniy taraqqiyotini tashkillashtirish, boshqarish va nazorat qilishning 
demokratik xususiyatlari, milliy g‗oya va jamiyat mafkurasini xalq ishonchi, e‘tiqodiga 
aylantirish davlat siyosiy funksiyalarini qanday usullar, vositalar bilan amalga oshirishiga
bog‗liq bo‗ladi. Shu nuqtai nazardan, «davlatning kuch qudrati – avvalo, demokratik 
institutlarning mustaqil faoliyat ko‗rsatishi uchun shart-sharoit yaratish, fuqarolar va jamiyatning 
barcha siyosiy, ijtimoiy salohiyatini ro‗yobga chiqarish, tadbirkorlik va iqtisodiy tashabbuslar 
erkinligi uchun imkoniyatlarni tashkil etib berish qobiliyati bilan o‗lchanadi»
2
. Zero, jamiyatning 
g‗oyaviy-mafkuraviy munosabatlarini qayta qurishda davlatning bosh islohotchilik roli aynan 
shu vazifalarni qanday uddalashi bilan belgilanadi.
O‗zbekistonda milliy g‗oyani xalq ishonchi va e‘tiqodiga aylantirishning asoslarini 
yaratishda, davlatning bosh islohotchilik roli quyidagi xususiyatlarida namoyon bo‗lmoqda:
- Ma‘naviy-madaniy hayotni, g‗oyaviy-mafkuraviy munosabatlarni tashkillashtirish, 
boshqarish, va nazorat qilishning siyosiy instito‗tlari tizimini, mukammal mexanizmlarini, 
vositalarini vujudga keltirib, uzluksiz takomillashtirmoqda; 
- Demokratik konstitutsionalizmga asoslangan amaldagi qonuniy-huquqiy asoslarining 
umuman ma‘naviy-madaniy hayotni, xususan milliy g‗oyani rivojlanlashtirish manfaatlariga mos 
kelishi, islohotchilik roli samaradorligini belgilaydigan mezon mezonlardan biri bo‗lib 
hisoblanadi; 
1
Karimov I.A. Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoº kerak. T.10. –T.: «¡zbekiston», 2002, 322-b. 
2
Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot-pirovard mag‗oyasadimiz. –T.: «O‗zbekiston» 2000, 
13-b. 

---

 - Davlatning xalqaro ma‘naviy-madaniy, g‗oyaviy-mafkuraviy munosabatlarni 
erkinlashtirish siyosati milliy manfaatlarga va umuminsoniy demokratik tamoyillarga, 
tendensiyalarga mos kelmoqda; 
- g‗oyaviy-mafkuraviy munosabatlarni erkinlashtirish milliy davlatchilikning mavjudligi 
va demokratik rivojlanishini ta‘minlaydigan omilligi anglanib, siyosiy faoliyatga asos 
bo‗lmoqda. Lekin, shuni ham alohida ta‘kidlash kerakki, ma‘naviy-madaniy sohani, g‗oyaviy-
mafkuraviy munosabatlarni erkinlashtirish jarayoniga keng xalq ommasini jalb qilish, uning 
intellektual salohiyatini, siyosiy ongi va faolligini oshirish bilan, davlat funksiyalari ustidan 
nazorat qilishni kuchaytirish mumkinligini, xalqaro miqyosda erishilgan amaliy tajribalar 
ko‗rsatib bermoqda. Chunki, «har qanday davlat tizimi, uning apparati va ma‘muriy organlari 
demokratik andozalarga qanchalik javob bermasin - baribir o‗z kuchini, qolaversa o‗z 
zo‗ravonligini o‗tkazishga harakat qiladigan tizim bo‗lib qolaveradi»
1
.
Xulosa qilib aytganda, umuman ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar tizimiga, xususan 
g‗oyaviy-mafkuraviy sohaga davlat aralashuvini cheklashda demokratik tamoyillarning qaror 
topishi: 
- 
jamiyatning g‗oyaviy-mafkuraviy ziddiyatlarini 
keskinlashtiruvchi 
inqilobiy 
o‗zgarishlardan, siyosiy qarashlardagi radikalizmdan voz kechish va umuminsoniyat manfaatlari 
ustuvorligini e‘tirof qilish orqali; 
- g‗oyaviy-mafkuraviy munosabatlarni demokratiyalashtirish, bu sohada inson huquq va 
erkinliklari hamda qonun ustuvorligi tamoyiliga amal qilishni ta‘minlash, xalqaro insonparvar 
huquq meyorlariga qat‘iy rioya etish tufayli; 
- 
millatlararo ma‘naviy-madaniy g‗oyaviy-mafkuraviy munosabatlar erkinligi, 
madaniyatlararo tolerantlik, jamiyat mafkurasi taraqqiyoti uchun har bir shaxs, ijtimoiy guruhlar 
va millatlarning mas‘uliyat va imkoniyatlari tengligini ta‘minlash natijasida; 
-g‗oyaviy-mafkuraviy munosabatlarni boshqarishni erkinlashtirishga doir muqobil 
g‗oyalarning mavqelarini e‘tirof etish va hurmat qilish, xalqaro munosabatlarda siyosiy 
plyuralizm, milliylik va umuminsoniylik uyg‗unligi tamoyillariga amal qilishda namoyon 
bo‗ladi. 
O‗zbekistonda bozor munosabatlariga o‗tish davrida bu vazifalarning izchil amalga 
oshirilishi tarixiy taraqqiyotning taqozosi bo‗lib, ijtimoiy hayotning barcha sohalaridagi 
islohotlar samarasini va jamiyatni erkinlashtirishning mazmunini belgilaydi. Zero, insonning, 
jamiyatning ma‘naviy erkinligi, ishonch va e‘tiqod erkinligi milliy istiqlol g‗oyasi uning 
demokratik tamoyillarga asoslanganligini ko‗rsatuvchi mezondir.