„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi termiz davlat universiteti tarix fakulteti fuqarolik jamiyati kafedrasi

 
 
5- Мa‟ruza. Mafkuraviy tajovuz va axborot xavfsizligi. 
Reja. 
1.
Mafkuraviy tajovuz va unga qarshi milliy xavfsizlikni ta‘minlash zarurati.
2.
Mafkuraviy gegemonizmning vujudga kelishi. 
3.
Mafkuraviy xurujlarning namoyon bo‗lishi va unga qarshi ximoya (profilaktika) vositalari. 
4.
Axborot kommunikatsiyalarida mafkuraviy xurujlarning namoyon bo‗lishi. Internet va 
virtual mafkuraviy xurujlarining oqibatlari. 
5.
Geosiyosiy manfaatlar axborot xavfsizligi omili.
 
Tayanch so‘zlar. 
Mafkuraviy tajovuz va unga qarshi milliy xavfsizlikni ta‟minlash zarurati. Jamiyatning 
mafkuraviy muqobillashish sabablari. Mafkuraviy gegemonizmning vujudga kelishi. 
Gegemonizmning shakllari. Muqobil mafkuraviy qarashlarning jamiyat rivojlanishiga ta‟siri va 
ularni muvofiqlashtirish imkoniyatlari. 
Mafkuraviy tahdidning oshkora va yopiq xarakteri. Axborot xavfsizligi va biologik 
xavfsizlikning mutanosibligi. Axborot kommunikatsiyalarida mafkuraviy xurujlarning namoyon 
bo„lishi va unga qarshi himoya (profilaktika) vositalari. Internet mafkuraviy xuruj obyekti. 
Virtual mafkuraviy xurujning oqibatlari. Axborot xurujiga qarshi axborot xavfsizligini 
ta‟minlashning zaruriyati va ahamiyati. Mintaqaviy va global axborot xavfsizligi. 
Axborot xavfsizligining lokal va global ahamiyati. Axborot xavfsizligining ijtimoiy 
madaniy meros bilan bog„liqligi va uning yangi voqelikka mutanosibligi. Geosiyosiy manfaatlar 
axborot xavfsizligi omili. Biosiyosatda axborot xurujlariga irsiy munosabatning namoyon 
bo„lishi. 
 
1.Mafkuraviy tajovuz va unga qarshi milliy xavfsizlikni ta‟minlash zarurati. 
Bugungi dunyo yaxlitlikni tashkil etsada, undagi mintaqa va davlatlar, millat va xalqlar 
tarixiy shart-sharoit, jo‗g‗rofiy joylashuvi, geostrategik holatiga ko‗ra turli mavqega ega. Hozirgi 
davr – dunyoda g‗oyaviy qarama-qarshiliklar murakkab tus olgan, mafkura poligonlari yadro 
poligonlaridan ham kuchliroq bo‗lib borayotgan davr. Shunday ekan, ularning o‗ziga xos 
manfaatlarini ifodalaydigan mafkuraviy ta‘sir usullari bo‗lishi shubhasiz.
Jahon siyosiy xaritasida ko‗plab davlatlar mavjud bo‗lib, ularda turli siyosiy kuchlar, 
partiyalar, din va diniy oqimlar, mazhablar, guruh va qatlamlar faoliyat ko‗rsatmoqda. Ular 
o‗zaro farqlanadigan, ba‘zan bir-biriga zid bo‗lgan manfaatlarga ega. Aynan mana shu 
manfaatlar o‗zga xalqlar, turli mintaqalar, davlatlarning aholisi yoki ijtimoiy guruhlar ongiga, 
turmush tarziga ta‘sir o‗tkazish, ularni bo‗ysundirish uchun yo‗naltirilgan maqsadlarni 
shakllantiradi. Bundan ko‗zlangan asosiy maddao esa muayyan joydagi kishilarga iqtisodiy, 
siyosiy, huquqiy va diniy qarashlarni singdirish orqali o‗z manfaatlarini ta‘minlashga intilishdir. 
Bunday ta‘sir o‗tkazishning tinch yo‗li ko‗zlangan maqsadga olib kelmaganda boshqa 
mamlakatlarning ichki ishlariga aralashish, mavjud vaziyatni ataylab keskinlashtirish, kuch 
ishlatish yo‗li bilan bo‗lsa ham, ijtimoiy beqarorlikni yuzaga keltirishga harakat qilinadi.
Bugungi dunyoning mafkuraviy manzarasiga nazar tashlansa, aksariyat ilg‗or davlatlarda 
umuminsoniy qadriyatlar va demokratik tamoyillarga asoslangan mafkuralar amal qilmoqda. 
Ularda tinchlik va taraqqiyot, inson va jamiyat kamolotiga xizmat qiladigan umuminsoniy 
g‗oyalar ustuvordir. Shu bilan birga, inson ongida yangicha dunyoqarash va tafakkur tarzi 
shakllanayotgan hozirgi davrda muayyan kuchlarning mafkura maydonida hukmronlik qilishga, 
o‗z ta‘sir doirasini kengaytirishga qaratilgan intilishi kuchayib bormoqda. Tajovuzkor 
millatchilik va shovinizm, neofashizm va terrorizm, irqchilik va ekstremizm mafkurlari shular 
jumlasidandir. Xususan, turli shakllarda namoyon bo‗layotgan terrorchilik kuchli moddiy asosga 
ega bo‗lib, mafkuraviy xavfi ortib bormoqda. Bundan tashqari, e‘tiqod umumiyligiga asoslanish 
(mas. panislomizm), etnik birlikka urg‗u berish (mas. Panslavizm, paneronizm, panturkizm) va 

---

yagona ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy makonda yashash natijasida yuzaga kelgan bog‗liqlik 
asosida (mas. pansovetizm) yakka mafkuralar hukmronligini ta‘minlash va shu yo‗l bilan jahon 
maydonlarini mafkuraviy jihatdan bo‗lib olinishga urinishlar ham ko‗zga tashlanmoqda.
Lekin bular bugungi dunyodagi mafkuraviy jarayonlarni to‗la-to‗kis aks ettira olmaydi. 
Chunki globallashuv sharoitida bu jarayonlar yangicha tus va shakllarda namoyon bo‗lib, 
g‗oyaviy-mafkuraviy ta‘sir o‗tkazishning nihoyatda o‗tkir quroliga aylanib bormoqda. Bunday 
tahdidlarning xatarli jihati shundaki, Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov ta‘biri bilan aytganda, 
―... agar harbiy, iqtisodiy, siyosiy tazyiq bo‗lsa, buni sezish, ko‗rish, oldini olish mumkin, ammo 
mafkuraviy tazyiqni, uning ta‘siri va oqibatlarini tezda ilg‗ab olish nihoyatda qiyin‖.
Shuning uchun dunyoning mafkuraviy manzarasida yuz berayotgan o‗zgarishlar 
mohiyatini teran anglash, tahlil etish va zarur xulosalar chiqarish muhim ahamiyatga ega. 
ularning mintaqamiz va mamlakatimizga ta‘siri masalalari, bu borada respublikamiz amal 
qiladigan tamoyillar Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov asarlarida ayniqsa, ―O‗zbekiston 
XXI asr bo‗sag‗asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari‖ kitobida 
atroflicha tushuntirib berilgan. Mamlakatimizning ichki va tashqi siyosatiga xos asosiy geosiyosi 
tamoyillar ana shu asosda amalga oshirilmoqda. 
2013 yilda o‗zbek tilida e‘lon qilingan «Ma‘naviyat: asosiy tushunchalar izohli lug‗ati»da 
―mafkuraviy tahdid‖ tushunchasiga quyidagicha ta‘rif berilgan: ―Mafkuraviy tahdid — ijtimoiy - 
siyosiy harakat, oqim yoki siyosiy kuch o‗z manfaatini ifodalovchi mafkurasini qo‗rqituv, zo‗rlik 
yo‗li bilan boshqalarga tiqishtirish. Mafkuraviy tahdid jamiyat, davlat yoki xalq, millat yoki elat 
taqdiriga xavf solib turgan, fojeali oqibatlarga olib kelishi mumkin bo‗lgan mafkuraviy xavf-
xatarlar majmuasidir‖. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov ta‘kidlaganidek, dunyoning ayrim 
hududlarida ana shunday harakatlar natijasida ma‘naviy yo‗qotishlar yuz berayotgani, millatning 
asriy qadriyatlari, milliy tafakkuri va turmush tarzi izdan chiqayotgani, axloq-odob, oila va 
jamiyat hayoti ongli yashash tarzi jiddiy xavf ostida qolayotganini kuzatish mumkin. 
O‗zbekiston ham bunday tahdidlardan chetda qolayotgani yo‗q. Mamlakatda insonparvar, 
demokratik jamiyat qurilayotgan hozirgi sharoitda fuqarolar ongi va faoliyatiga siyosiy 
ekstremizm, diniy va fundamentalizm, etnik va millatlararo ziddiyatlar, korrupsiya va 
jinoyatchilik, mahalliychilik va urug‗-aymoqchilik, ekologik muammolar ―ommaviy madaniyat‖ 
tajovuzi va hokazolar mafkuraviy tahdid shaklida namoyon bo‗layotir. Ayniqsa, o‗rta asr 
xalifaligini qayta o‗rnatish g‗oyasi hamda xalqaro terrorchilik va diniy ekstremizm markazlari 
orqali moddiy-g‗oyaviy ta‘minlanayotgan aqidaparastlar mafkurasi bugun mintaqamizdagi 
tinchlik va barqarorlik uchun katta xavf bo‗lib turibdi. Shu bilan bir qatorda adabiyotlarda 
―mafkuraviy tajovuz‖ tushunchasi ham unga yaqin ma‘noda qo‗llaniladi. 
Professor Q.Nazarov mas‘ul muharrirligida 2004 yild a nashr etilgan ―Falsafa‖ qomusiy 
lug‗atida ―mafkuraviy tajovuz‖ tushunchasi quyidagicha izohlangan: ―Mafkuraviy tajovuz - 
muayyan millat, jamiyat, davlatning tinchligi va barqarorligiga qarshi qaratilgan, siyosiy va 
konstitutsion tuzumni zaiflashtirish va buzishga yo‗naltirilgan, fuqaro va jamiyat xavfsizligiga 
tahdid soluvchi g‗oyaviy-nazariy qarashlar va unga asoslangan amaliyot majmui. Mafkuraviy 
tajovuz yovuz kuchlar va har xil markazlar tomonidan biron-bir mamlakatga nisbatan ichkaridan 
yoki tashqaridan turib bevosita amalga oshiriladigan g‗oyaviy buzg‗unchilikning bir shaklidir‖. 
Ular o‗z jirkanj maqsadlariga erishish uchun har qanday usullardan, odamlarning diniy, milliy 
hissiyotlari, hayotda mavjud bo‗lgan ijtimoiy-iqtisodiy qiyinchiliklardan, shuningdek, 
zamonaviy texnika, telekommunikatsiya vositalaridan ustalik bilan foydalanishga harakat 
qiladilar. Bugungi kunda mafkuraviy tajovuz deganda, aholining ma‘lum bir qatlamlari, ayniqsa, 
yoshlarning qarashlarini o‗zlariga ma‘qul bo‗lgan yo‗nalishda o‗zgartirish, buzg‗unchi g‗oyalar, 
diniy ekstremizm, axloqsizlik g‗oyalarini singdirish kabi g‗arazli maqsadlar tushuniladi. Milliy 
g‗oya o‗zining mazmun-mohiyati bilan ana shu kabi mafkuraviy tajovuzlarga qarshi tura 
oladigan kishilarni tarbiyalashga xizmat qiladi. Bu borada barcha fuqarolarning ogohligi, 
faolligi, ezgu g‗oyalarga xizmat qilishga tayyorligi katta ahamiyat kasb etadi. 
Uning mazmun-mohiyati, zararli oqibatlari va ma‘naviy tahdidlarga qarshi kurashish 
zarurligi Birinchi Prezidentimiz Islom Karimovning «Yuksak ma‘naviyat – yengilmas kuch» 

---

asarida har tomonlama va ishonchli dalillar asosida ko‗rsatib berilgan. Ushbu asarda 
ta‘kidlanganidek, tili, dini, e‘tiqodidan qat‘i nazar, har qaysi odamning tom ma‘nodagi erkin 
bo‗lib yashashiga qarshi qaratilgan, uning aynan ruhiy dunyosini izdan chiqarish maqsadini 
ko‗zda tutadigan mafkuraviy, g‗oyaviy va informatsion xurujlar ma‘naviy tahdid hisoblanadi
16
.
Tahdidlar qaysi ko‗rinishda namoyon bo‗lishidan qat‘i nazar, ularning negizini manfaatlar 
tashkil qiladi va ular bir tomonning ustuvorligini ta‘minlashga qaratiladi
17
. Mafkuraviy tajovuz 
vayronkor kuchlarning o‗z moddiy, siyosiy manfaatlarini ko‗zlagan holda har xil markazlar 
tomonidan biron-bir mamlakatga nisbatan ichkaridan yoki tashqaridan turib bevosita amalga 
oshiriladigan ma‘naviy buzg‗unchilikning muayyan shaklidir. Ular o‗z maqsadlariga erishish 
uchun har qanday usullardan, odamlarning ma‘naviy-ruhiy hissiyotlari, milliy tuyg‗ulari, har 
qanday jamiyatda mavjud ijtimoiy-iqtisodiy, ma‘naviy muammolardan, shuningdek, zamonaviy 
texnologiya, telekommunikatsiya, OAV, Internetdan ustalik, g‗irromlik, noxolislik bilan 
foydalanishga harakat qiladi. Hozirgi davrda mafkuraviy tajovuz deganda, aholining ayrim 
qatlamlari, ayniqsa, yoshlar ongi va qalbiga ta‘sir qilib, ularning qarashlarini o‗zlariga ma‘qul 
yo‗nalishda o‗zgartirish, diniy ekstremizm, vayronkorlik, buzg‗unchilik, axloqsizlik g‗oyalarini 
zimdan targ‗ib-tashviq etib singdirish kabi g‗arazli maqsadlar anglanadi. Ma‘naviyatga qarshi 
qaratilgan har qanday tajovuz, tahdid o‗z-o‗zidan mamlakat xavfsizligi, uning milliy manfaatlari, 
jismonan va ma‘nan sog‗lom avlod kelajagini ta‘minlash yo‗lidagi jiddiy xatarlardan biriga 
aylanishi va oxir-oqibatda jamiyatni inqirozga olib kelishi mumkin. Ma‘naviy tajovuzkorlar 
ko‗pincha turli niqoblar, jozibali shior va g‗oyalar niqobi ortida ish ko‗radi. Bunday kuchlar 
ixtiyorida juda katta moddiy, moliyaviy resurslar va imkoniyatlar mavjud bo‗lib, ular puxta 
o‗ylangan hamda davomli maqsadlariga xizmat qilmoqda.
Hozirgi davrda dunyoning ayrim hududlarida ana shunday harakatlar natijasida katta 
ma‘naviy yo‗qotishlar yuz bermoqda, millatlarning asriy qadriyatlari, milliy tafakkuri va 
turmush tarzi izdan chiqmoqda, axloq-odob, oila va jamiyat hayoti, ongli yashash tarzi jiddiy 
xavf ostida qolmoqda. Eng yomoni, bunday ma‘naviy xurujlarning pirovard maqsadi odamni 
o‗zi tug‗ilib o‗sgan yurti va xalqidan tonishga, vatanparvarlik tuyg‗ularidan mahrum etishga va 
hamma narsaga loqayd bo‗lgan shaxsga aylantirishga qaratilgan. Xudbinlik va loqaydlik, 
mahalliychilik, korrupsiya va manfaatparastlik, boshqalarni mensimaslik, hasad, sotqinlik singari 
illatlar ham mafkuraviy tajovuzlar tarkibiga kiradi. Birinchi Prezidentimiz ogohlantirgani kabi, 
hozirgi davrda turli eski va yangi g‗oyalar kurashi har qachongidan ham ko‗ra shiddatli tus 
olmoqda. Rang-barang, ba‘zan bir-biriga mutlaqo zid dunyoqarashlar siyosiy, milliy, diniy 
oqimlar, mazhab va sektalar o‗rtasidagi fikr talashuvlari goho bahs-munozara doirasidan chiqib, 
qonli to‗qnashuvlar, ommaviy qirg‗inlarga sabab bo‗lmoqda, odamlar boshiga behisob qayg‗u-
kulfatlar solmoqda. Bu tortishuvlardan ko‗zlangan asosiy maqsad – inson, avvalambor, yoshlar 
qalbini egallash, muayyan mamlakatyoki mintaqadagi biror mamlakatyoki xalqning ongiga, 
uning sezgi-tuyg‗ulariga ta‘sir o‗tkazish, uni o‗z dunyoqarashiga bo‗ysundirish, ma‘naviy 
jihatdan zaif va tobe‘ qilishdan iboratdir.
Mafkuraviy tajovuz va xatarlarga qarshi o‗z vaqtida qat‘iyat va izchillik bilan kurash olib 
borilmasa, turli zararli oqimlar O‗zbekistonga ham shiddat bilan yopirilib kirishi, yoshlarni o‗z 
girdobiga tortib ketishi, oqibatda ular ota-ona, el-yurt oldidagi burchi va mas‘uliyatini 
o‗ylamaydigan, faqat bir kunlik hayot bilan yashaydigan xudbinlarga aylanib qolishi mumkin. 
Bizga ma‘naviy-mafkuraviy tahdid solishi mumkin bo‗lgan ayrim tashkilotlar o‗rta asrlarda 
mavjud bo‗lgan musulmon xalifaligini tiklash yo‗lida faoliyat ko‗rsatmoqda. Albatta, bundan o‗n 
to‗rt asr burungi voqelikni bugun amalda qayta tiklab bo‗lmasligi ayon. Lekin ularning niyati – 
yagona ma‘naviy-mafkuraviy makon barpo etib, islom dinini siyosiylashtirish va shu asosda 
hukmronlik qilish, hokimiyatni qo‗lga kiritishdan iborat.
Hozirgi davrda xalifalik kabi, «erkin demokratiya» va turli «ochiq jamiyat modellari»ni 
eksport qilish, jamiyat va davlat qurilishining «universal loyiha»larini tashqaridan import qilish 
yoki tiqishtirish yo‗lidagi urinishlar ham mafkuraviy tajovuz sifatida baholanmog‗i lozim. 
16
Karimov I.A. Yuksak ma‘naviyat – yengilmas kuch. T., ―Ma‘naviyat‖, 2008, 13-14 betlar 
17
Otamurodov S. Globallashuv va milliy – ma‘naviy xavfsizlik. T.,‖O‗zbekiston‖, 2015, 262 bet 

---

Aslida, insoniyat tarixida barchaga birdek ma‘qul bo‗ladigan boshqaruv modeli hech qachon 
bo‗lmagan. Mafkuraviy tajovuzning «ommaviy madaniyat» niqobi ostida axloqiy buzuqlik va 
zo‗ravonlik, individualizm, egotsentrizm g‗oyalarini tarqatish va shuning hisobidan boylik 
orttirish, boshqa xalqlarning necha ming yillik an‘ana va qadriyatlari, turmush tarzining 
ma‘naviy negizlariga bepisandlik, ularni qo‗porishga qaratilgan shakllari ham mavjud. Hozirgi 
vaqtda axloqsizlikni madaniyat deb bilish va aksincha, asl ma‘naviy qadriyatlarni mensimasdan, 
eskilik sarqiti deb qarash bilan bog‗liq holatlar taraqqiyot va yoshlar tarbiyasiga tajovuz 
qilmoqda.
Mafkuraviy tajovuz shakllarining aksariyati informatsion xuruj va uydirmalarni tarqatish 
orqali yuz bermoqda. Bugungi kunda tobora kuchayib borayotgan bunday xatarlarga qarshi 
doimo sergak, ogoh va hushyor bo‗lib yashashimiz zarur. Bunday tahdidlarga qarshi har 
tomonlama chuqur o‗ylangan, puxta ilmiy asosda tashkil etilgan, muntazam va uzluksiz ravishda 
olib boriladigan ma‘naviy tarbiya bilan javob berish mumkin.
Hozirgi davrda har birimiz mafkuraviy tajovuzlarga nisbatan loqaydlik, beparvolik va 
beg‗amlik illatidan xalos bo‗lishimiz, har bir fuqaro yurtimizda, jahonda sodir bo‗layotgan har 
qanday voqea, hodisa, jarayonlar menga, mening taqdirimga bevosita daxldor deb hisoblamog‗i 
darkor.