Materialshunoslik va yangi materiallar texnologiyasi

 

---

97 
Tayanch so’z va iboralar: Kimyoviy analiz, sifat analizi, miqdoriy analiz, analitik 
reaktsiya, umumiy va xususiy reaktsiya, reaktsiyalarning sezgirligi va o’ziga xosligi, 
kationlarning analitik guruhlari, guruh reagenti, sistemali analiz. 
15.1 Sifat analizining usullari 
Analitik reaktsiyalarni bajarishda ishlatiladigan moddaning miqdoriga qarab, sifat 
analizining usullari 1955 yildan boshlab, quyidagilarga bo’linadi. 
Oldingi nomlanish 
Yangi nomlanish 
Olingan modda miqdori 
g 
Ml 
Makroanaliz
Gramm – usul 
1 – 10
10 – 100
Yarimmikroanaliz 
Santi.gramm-usul 
0,05 – 0,5
1 – 10
-2
Mikroanaliz 
Milligramm-usul 
10
-3
– 10
-6
0,1 – 10
-4
Ulьtromikroanaliz 
Mikrogramm-usul 
10
-6
– 10
-9
10
-4
– 10
-6
Submikroanaliz 
Nonogramm-usul 
10
-9
– 10
-12
10
-7
– 10
-10
Subulьtromikroanaliz 
Pikogramm-usul 
10
-12
10
-10
Kimyoviy analiz ko’pincha yarim mikro usulida bajariladi, bunda reaktivlar kam 
sarflanadi, kichik hajmli idishlardan foydalanish ham mumkin. Agar analiz to’g’ri bajarilgan 
bo’lsa, yarim mikro usul juda aniq natijalar beradi. SHuning uchun moddalarni sifat jihatdan 
kimyoviy analiz qilishga asosan yarim mikroanaliz (santigramm) usuldan foydalaniladi. 
Analitik reaktsiyalarning bajarilish usullari 
 
Analitik reaktsiya "quruq" va "ho’l" usullar bilan o’tkazilishi mumkin. Quruq usulda 
tekshiriladigan modda va reaktivlar qattiq holatda olinadi va reaktsiya qizdirish yo’li bilan 
amalga oshiriladi:
Masalan: Metall tuzlarining alangani bo’yashi, natriy tetraborat (bura) Na
2
B
4
O
7
*10H
2
O 
yoki natriy ammoniy gidrofasfat NaNH
4
HPO
4
*4H
2
O lar ba’zi metallarning tuzlari bilan 
qorishtirganda rangli marvarid (shisha) hosil bo’ladigan reaktsiyalar quruq usul bilan 
o’tkaziladigan reaktsiyalar qatoriga kiradi.
Rangli shisha hosil qilish va alangani bo’yash usullari pirokimyoviy usullar deb ataladi.
Eritmalarda o’tkaziladigan moddaning analizi ho’l usul bilan analiz deyiladi. Bunda 
tekshiriladigan modda oldindan eritilgan bo’lishi kerak. Odatda erituvchi sifatida suv ishlatiladi. 
Agarda modda suvda erimasa, kislotalarda eritiladi. Kislotada eritilgan modda kimyoviy 
o’zgarishga uchrab suvda oson eriydigan birorta tuzga aylanadi. 
1
Masalan: 
CuO+H
2
SO
4
 

 CuSO
4
+H
2
O 
Fe(OH)
3
+3HCl 

 FeCl
3
+H
2
O 
CaCO
3
+2HNO
3
 

Ca(NO
3
)
2
+H
2
O+CO
2 

 
Ni(OH)
2
+2HNO
3
 

Ni(NO
3
)
2
+2H
2
O
Sifat analizda faqat biror tashqi effekt, ya’ni reaktsiyaning haqiqatda borayotganligini 
ko’rsatuvchi har hil o’zgarishlar bilan boradigan reaktsiyalardangina foydalaniladi.
Bunday kimyoviy reaktsiyalarga analitik reaktsiyalar deyiladi:
“Odatda bunday tashqi effektlar :

---

98 
1) Gaz ajralib chiqishi 
2) eritma rangining o’zgarishi 
3) CHo’kma tushishi (yoki erib ketishi) dan iborat bo’ladi» 
Anorganik moddalarni analiz qilishda ko’pincha tuzlar, kislotalar, asoslarning suvdagi 
eritmalari bilan ish ko’riladi. Ma’lumki, bu moddalar elektrolitlardir, ya’ni ular suvdagi 
eritmalarida ionlarga dissocilangan bo’ladi. SHu sababli "ho’l" usul bilan o’tkaziladigan 
reaktsiyalar odatda, oddiy yoki murakkab ionlar o’rtasida boradi, binobarin bu reaktsiyadan 
foydalanib, to’g’ridan-to’g’ri elementlarni emas, balki ular hosil qilgan ionlari topiladi, topilgan 
ionlarga qarab tekshiriladigan moddada tegishli elementlar borligi haqida hulosa chiqariladi.
Masalan: NCl yoki hloridlarning eritmasidan hlorni topish uchun AgNO
3
ta’sir ettiriladi. 
Bunda suzmasimon oq cho’kma AgCl hosil bo’ladi. CHo’kmaga qarab hlor borligi aniqlanadi. 
HCl + AgNO
3
 

 AgCl

 + HNO
3
 
CaCl
2
 + 2AgNO
3
 

 2AgCl

 + Ca(NO
3
)
2
 
BaCl
2
 + 2AgNO
3
 

 2AgCl

 + Ba(NO
3
)
2
(1) 
va hokazo. 
CHo’kmadan tashqari tuzlarning hammasi eritmalarda tegishli ionlarga ajralgan holda 
bo’ladi, ya’ni: 
Ba
2+ 
+ 2Cl
- 
+2Ag
+ 
+ 2NO
3
- 
= 

2AgCl + Ba
2+ 
+ 2NO
3
-
(2) 
Bir hil ionlarni reaktsiya tenglamasidan tushirib qoldirilsa, unda reaktsiya tenglamasi 
quyidagi ko’rinishda yoziladi: 
2Cl
-
 + 2Ag
+
 = 

2AgCl 
Tenglamaning ikkala tomonini bir hil songa qisqartirish mumkin bo’lgan hollarda 
qisqartiriladi, masalan, yuqoridagi reaktsiya tenglamasini ikkiga qisqartirib yoziladi: 
Cl
-
 + Ag
+
 = 

AgCl
( 3) 
(1)-reaktsiyaning molekulyar tenglamasi, (2)-reaktsiyaning molekulyar ionli tenglamasi, 
(3)-reaktsiyaning molekulyar-ionli qisqartirilgan tenglamasi.