Шаҳриёр сафаров

сабабли барча сабзилар апельсиндир. 
Матнга қўшимча киритилган гап (12б) ҳукмнинг ва 
ундан келиб чиқадиган хулосанинг ғализ ва нотўғри 
шаклланишига сабаб бўлади. Мулоқот матни ривожи учун 
тингловчи томонидан бажарилаѐтган эҳтимолли-индуктив 
инференция амаллари муҳимдир, нутқий тузилмалар 
мазмунини тушуниш ва ўзаро фикр алмашинувини давом 
эттириш учун доимий равишда хулосаларни қиѐслаш 
ҳамда уларнинг тўғри-нотўғрилигини текшириб бориш 
эҳтиѐжи туғилади. 

---

123 
Матннинг ва умуман турли кўринишдаги нутқий 
тузилмаларнинг мазмунини белгиловчи ҳодисалардан яна 
бири 
пресуппозициядир
. 
Пресуппозиция махсус адабиѐтларда инференциянинг 
хусусий кўринишларидан бири сифатида қаралади ва бунда 
ифодаланѐтган фикр – ҳукмнинг ҳақиқий ѐки ўринли 
эканлиги эътиборга олинади. Бунинг учун эса мулоқот 
иштирокчилари воқелик, кечаѐтган ѐки хабар қилинаѐтган 
ҳодиса ҳақида бирор бир умумий маълумотга эга 
бўлишлари 
керак. 
Р.Столнейкер 
таъбирича, 
«пресуппозиция талаб қилинаѐтган лисоний фаолият 
ижросидан 
олдин 
имплицит 
назарда 
тутилган 
пропозициядир» (Stalnaker 1972: 387-388; Столнейкер 
1985). Масалан, 
«Аҳмад икки бошли илонни ушлади»
ва 
«
Аҳмад икки бошли илонни ушламади» 
қабилидаги 
гапларни матнда қўллаш ва уларни тушуниш учун 
сўзловчи ҳамда тингловчига икки бошли илоннинг 
мавжудлиги (ѐки мавжуд эмаслиги) бир хилда маълум 
бўлиши керак. 
Пресуппозициянинг 
яширин ҳукм, тагмаъно
билан 
боғлиқ эканлигини бундан юз йиллар олдин олмон 
мантиқшуноси Х.Фреге айтган эди. Ҳақиқатдан ҳам 
«
Кумушнинг акаси учта от сотиб олди»
калимасини 
айтиш учун сўзловчи 
«Кумуш»
исмли қизнинг акаси 
борлигини билиши керак. Бундан ташқари, сўзловчи 
Кумушнинг фақат биргина акаси борлигини ва у от сотиб 
олишга етарли маблағга эга эканлигини ҳам билиши 
мумкин. Бу маълумотларни берувчи пресуппозициялар 
соҳиби сўзловчидир. Гап эса Кумушнинг акаси ниманидир 
сотиб олганлиги, учта ҳайвон сотиб олинганлиги, харид
қилинган ҳайвон от ва бу отлар иккита эмас, балки учта 
эканлиги ҳақидаги маълумотларни олиш имконини беради. 
Бу турдаги маълумотлар асосида 
хулосавий ҳукм 
(intailment)
чиқарилади. Пресуппозицияга оид ҳукмлар эса 

---

124 
гап мантиқий мундарижаси билан боғлиқ эмас, деган фикр 
ҳам йўқ эмас (Yule 1996: 25). 
Ҳозирги кунда Ҳавайда яшаб ижод қилаѐтган 
прагмалингвист Георг Юлнинг ушбу фикрини тўлиғича 
қувватлаш маъқулмикан? Пресуппозициянинг инсон 
билан, унинг билим даражаси билан боғлиқ эканлигига 
шубҳа йўқ. Аммо ушбу пресуппозициянинг шаклланиши 
ва ҳукмнинг мантиқий қаторлари пайдо бўлишида лисоний 
бирликларнинг ҳеч қандай таъсири йўқ, дейишга журъатим 
етмайди. Нутқий тузилма таркибидаги бирликлар ва ушбу 
тузилманинг структуравий белгилари пресуппозицияга 
оид маълумотни ифодаловчи воситалар хизматини 
ўташини ҳам ҳеч ким инкор қилгани йўқ. Г.Юлнинг ўзи 
ҳам пресуппозициянинг гап таркибидаги маълум луғавий 
бирликлар ва синтактик тузилмалар билан боғлиқ 
эканлигига таянган ҳолда 
лексик ва структуравий 
пресуппозицияларни
фарқлашни таклиф қилади (Yule 1996: 
28). 
Бинобарин, (а) «У чекишни ташлади», (б) 
«У шикоят 
қила бошлади»,
(в) 
«У яна кечикди»
гапларининг 
пресуппозициялари (а) 
«У чекар эди»,
(б) 
«Илгари у