Шаҳриёр сафаров

Мол-мулкимни сенга қолдираман
» 
тузилмаси васият билан бир қаторда, ушбу васият ҳақидаги 
ваъда ҳамдир. 

---

96 
Бундан ташқари, нутқий ҳаракат бирликларини 
структуравий тузилишига нисбатан ҳам гуруҳларга 
ажратиш мумкин. Структуравий хусусиятлардаги фарқига 
биноан 
содда ва қўшма (мураккаб) нутқий ҳаракатлар
ажраладилар. Содда нутқий ҳаракат нутқий фаолиятнинг 
энг кичик бирлигидир. Қўшма нутқий акт эса содда 
ҳаракатларнинг бирлашишидан ҳосил бўлади. Қисмлари 
ўртасида тенглик, эргашганлик муносабатлари мавжуд 
бўлган 
қўшма 
нутқий 
ҳаракатлар 
мантиқий 
ва 
коммуникатив яхлитликни ташкил қиладилар ва сўзловчи 
томонидан яхлит бирлик сифатида қўлланилади (Карабан 
1989). 
Шундай қилиб, нутқий фаолиятнинг умумий фаолият 
назарияси нуқтаи назаридан талқин қилиниши ва шу 
йўсинда нутқий актлар таснифий тамойилларининг 
ажратилиши нутқ ҳодисасининг тизимий хусусиятга эга 
эканлигини ва уни яхлит тизим сифатида ўрганиш 
имкониятлари мавжудлигини тасдиқловчи далиллар топиш 
имконини яратди. Бу анча пайтгача тилшуносликда 
ҳукмрон бўлган нутқнинг фақат индивидуал шахсга оид 
томонларини ўрганиш ғояси ўзини оқламаганлигидан 
далолатдир. 
Нутқий 
акт 
назариясининг 
прагмалингвистик 
таълимотда тутган ўрни, уни нутқ ҳодисасининг тизимий 
хусусиятларини далилловчи ва исботловчи назария 
сифатида эътироф этиш билан бир қаторда мавжуд бўлган 
нуқсонлари ҳақида гапирмасликнинг иложи йўқ. Ушбу 
назариянинг камчиликлари тадқиқотчилар томонидан қайд 
этилиб келинмоқда (Allwood 1977; Cусов 1980; Лазаров 
1986; Сафаров 1983 ва бошқалар). 
Олмон тилшуноси Доротея Франк 1980 йилда Урбино 
шаҳрида ўтказилган анжуманда ўқиган маърузасига 
«Прагматиканинг етти айби» (Seven sins of pragmatics) 
деган жарангдор сарлавҳани танлаб, нутқий акт 

---

97 
назариясининг нутқий мулоқот прагматикаси таҳлилий 
асосларини яратиш учун етарли даражадаги методологик 
имкониятга эга эмаслигини исботлашни режалаштирди. 
Олима қайд қилган (Франк 1986) етти айб -нуқсонларнинг 
айримларини қисқагина бўлса ҳам шарҳламоқчиман. 
Биринчи нуқсон нутқий актни умумий нутқий 
жараѐндан, «оқим»дан ажратиб олиш билан боғлиқдир, 
чунки ажратилаѐтган бўлак нимадан иборат бўлиши 
(алоҳида бир гапми ѐки гаплар қатори) номаълум. Бундан 
ташқари, ягона бир нутқий бўлак – гап бирваракайига бир 
неча актлар, яъни «локуция», «референция», «предикация» 
каби ҳаракатларни қамраб олишини ҳам унутмаслик лозим. 
Нутқий акт назариясининг иккинчи «камчилиги» 
мулоқот 
жараѐнида 
кечадиган 
ўзаро 
муносабат 
ҳаракатларини тўлиғича ѐрита олмаслигида кўринади. 
Нутқий ҳаракатларнинг перформатив ибораларга таянган 
ҳолда таснифланиши ва номланиши таҳлил доирасини бир 
оз чегаралаб қўяди, натижада суҳбатдошлар қўллайдиган 
луқма, киритма
каби кичик бирликлар таҳлилсиз қолади. 
Олима назариянинг энг катта ва учинчи «гуноҳи»ни 
унинг нутқий мулоқот тизими таҳлилининг асосий ғоясини 
ташкил қилувчи ўзаро фаолият назариясига мос 
келмаслигида, деб ҳисоблайди. Менимча, Д.Франкнинг 
ушбу фикрига тўлиғича қўшилмоқ керак. Зеро, мулоқот 
унинг иштирокчилари – коммуникантларнинг ўзаро 
фаолиятини тақозо этади. Ажратилаѐтган нутқий актлар 
эса бир томонлама фаолият, аниқроғи, сўзловчи 
бажараѐтган нутқий ҳаракатидан иборат бўлиб қолмоқда. 
Ҳолбуки, нутқий бирликлар мазмуни «ҳамкорликда 
шакллантирилаѐтган мазмундир» ва бу ҳамкорликсиз ўзаро 
бир-бирини англаш ва мулоқот натижасига эришишнинг 
ўзи ҳам мумкин эмас. 
Навбатдаги – тўртинчи нуқсон бевосита олдингиси 
билан боғлиқ ҳолда юзага келади, чунки нутқий акт ўзаро 

---

98 
фаолият доирасида таҳлил қилинмаслиги сабабли 
ажратилаѐтган бирликлар ҳам статик ѐки турғун 
хусусиятли бўлиб қолади. Натижада, нутқий мулоқотнинг 
табиатдан ҳаракатчанлиги, стратегик тузилиши назардан 
четда қолади. Мулоқот бирликларининг тугалланган 
жараѐн сифатида ажратилиши ва таҳлил қилиниши 
унчалик маъқул эмас, мулоқот доимий ҳаракатдаги 
жараѐндир ва бу жараѐнда коммуникантларнинг мақсад,
мулоҳазалари ҳам ҳаракатда бўлиб, ўзгариб туради. 
Кейинги уч (5-7) нуқсон нутқий ҳаракат назариясида 
мулоқот муҳити ѐки контексти муаммоси тўлиғича ҳал 
этилмаганлиги 
билан 
боғлиқдир. 
Нутқий 
акт 
назариясининг 
тарғиботчилари 
контекстда 
ҳосил 
бўладиган маъно ва мазмуннинг моҳиятини аниқлаш 
йўлидан бормасдан, ушбу ҳодисага иккинчи даражали 
тушунча сифатида қарайдилар, улар учун контекст 
«қутқарувчи лангар» вазифасинигина ўтайди. Контекст 
ҳодисасига бўлган бундай муносабат натижасида яна бир 
муҳим масала – семантик ва прагматик мазмун муносабати 
масаласи 
ўз 
ечимини 
топмай 
қолди. 
Албатта, 
пропозициянинг лисоний бирлик мазмуни учун ягона 
таянч эмаслигини таъкидлаш муҳим, аммо пропозитив ва 
иллокутив маъно ягона бир тузилма таркибида бирикиб, 
яхлит мазмун ҳосил қилиши муаммосини ҳал қилмасдан 
туриб, лисоний мазмун ҳодисаси моҳиятини билиш ѐки 
ѐритишнинг имкони йўқ. Лисоний таҳлил эса у ѐки бу 
ҳодисанинг мавжудлигини қайд этиб қолмасдан, балки 
ушбу ҳодисанинг тавсифини бериш, хусусиятларини 
ѐритиши, тушунтириши лозимдир.