O. A. H u s in o V patologik fiziologiyadan amaliyot darslari uchun

Isitm a patogenezi.
Adabiyotlarda keltirilgan m a’lum otlarga ko‘ra 
(Louri М. I., 1985), gipotalam usning old qism i - preoptik hududida 
joylashgan termoregulatsiya markazi ikki bo'lim dan: term osezgir soha 
(«term ostat») va term oo‘m atuvchi soha («o'm atuvchi nuqta») lardan 
ib o ra t. B irin c h is in in g m e d ia to ri n o ra d re n a lin va se ro to n in , 
ikkinchisiniki - atsetilxolin hisoblanadi. «Termostat»ning termosezgir 
neyronlari qon haroratining har qanday o'zgarishini shu paytning o'zida 
qabul qiladi va «o'm atuvchi nuqta» neyronlariga bu to ‘g ‘rida signal 
yetkazadi. «Termostat» esa issiqlik ishlab chiqarish va uning tashqariga 
b e rilis h in i o 'z g a rtiris h o rq ali tan a h a ro ra tin in g k e ra k li darajag a 
y e tk a z ilis h in i 
t a ’m in la y d i. 
Q o n d a n
e n d o g e n
p iro g e n la r 
te rm o re g u la ts iy a m a rk a z ig a tu s h a d i, te r m o o 'rn a tu v c h i so h a d a
prostaglandin Ej va E, sintezlovchi prostaglandinsintetaza fermentini 
faollashtiradi (Ovsyannikov V. G., 1987). Ular ta’sirida m e’yoriy tana 
harorati pasaygandek qabul qilinadi. Natijada tana haroratini ko'tarishga 
qaratilgan hamma termoregulatsiya mexanizmlari ishga tushadi, harorat 
gom eostazini o‘m atuvchi nuqta yangi, yuqoriroq darajaga siljiydi.
Tana haroratining k o 'tarilish ig a olib keluvchi term oregulatsiya 
m arkazi funksional faolligining o 'z g a rish i vegetativ, som atik asab 
o 'tk azu v ch ilar va ichki sekretsiya bezlarining ishga tushishi orqali 
am alga oshiriladi. Adrenergik m exanizm larning asosan issiqlik hosil 
b o 'l i s h i o 'z g a r is h la r ig a ja v o b b e ris h i k o 'r s a t il g a n . B unda 
noradrenalinning t o 'g 'r id a n - to 'g 'r i m etabolik effekti oksidlanishni

---

fo s f o r la n is h d a n a jr a tis h d a n ib o r a t. S hu b ila n b ir q a to rd a
katexolam in lar p eriferik to m irlarn in g spazm ini chaqirib issiqlikni 
ta s h q a rig a b e rilis h in i c h e k la y d i. P a ra s im p a tik t a ’s ir iss iq lik n i 
ta sh q a rig a b e rilish ja ra y o n n in g fao lla sh ish in i ta ’m in lay d i. Ichki 
sekretsiya bezlari faoliyatining o‘zgarishi tiroksin ishlab chiqarilishi 
k u c h a y ish i b ila n nam oyn b o ‘la d i, bu iss iq lik h o sil b o ‘lish in in g
oshishiga olib keladi. P. N. Veselkin (1972), G. I. M edvedeva (1978) 
m a ’lu m o tla rig a k o ‘ra, q a lq o n s im o n bez fu n k sio n al fa o llig id a g i 
o ‘zgarishlar issiqlikni regulatsiya qiluvchi markaz sezgirligini pirogen 
ta ’sirlarga nisbatan o ‘zgartiradi.
Isitm a bosqichlari: stadium incrementi - haroratning ko ‘tarilishi; 
s ta d iu m fa s tig ii - h a ro ra tn in g y u q o ri d a ra jad a tu ris h i; stad ium
dectem enti - haroratning pasayishi.
B irin ch i bosqichida issiq lik ish la b ch iqarilishi uni tashqariga 
berilishidan ustivorlik qiladi. Issiqlikning tashqariga berilishi keskin 
c h e k la n a d i. B oshq a v a ria n tla ri h am b o ‘lish i m um kin. Issiq lik n i 
ta s h q a rig a b e rilis h in in g c h e k la n is h id a s im p a tik a sa b tizim
q o ‘zg‘aluvchanligi muhim aham iyatga ega. Teri tomirlarining spazmi 
v a
q o n
b ila n
t a ’m in la n is h in in g
c h e k la n ish i 
so v u q lik
term oretsep to rlarinin g ta ’sirlan ish ig a olib keladi. Q altirash yuzaga 
keladi. Q altirash oqibatida ro ‘y beradigan m ushaklar titrashi issiqlik 
hosil bo‘lishining kuchayishiga olib keladi.
Isitm aning ikkinchi bosqichida issiq lik hosil bo‘lishi va uning 
tashqariga berilishi yuqori darajada baravarlashadi. Periferik tomirlar 
kengayadi, giperemiya hosil b o ia d i, teri ushlab ko‘rganda u issiq, isitma 
sezgisi paydo bo‘ladi.
Isitmaning uchinchi bosqichida, y a ’ni pirogenlar ta’siri tugagandan 
so‘ng issiqlikning tashqariga berilishi uning hosil bo‘lishidan ustivorlik 
qiladi. Issiqlik organizmdan tem ing intensiv ajralishi, teri tomirlarining 
kengayishi, tez-tez nafas olish hisobiga chiqariladi. Isitmaning uchunchi 
d av rid a haro ratn in g p asayish i asta-sek in yoki litik (bir necha kun 
davomida) yoki tez (kritik) b o iish i mumkin. Haroratning kritik pasayishi 
xavfli: arterial qon bosimi jiddiy pasayib, kollaps rivojlanishi mumkin.
Harorat ko‘tarilish darajasi bo‘yicha isitmaning quyidagi turlari farq 
qilinadi: subfebril (3 7 ,1 °- 37,9° С gacha), o‘rtacha 38 - 39,5°C, yuqori 
39,6 - 41° C, giperpiretik 41° С dan yuqori.
Isitmada harorat egri chizig‘i tiplari:
- febtis continua - doimiy harorat, ertalabki va kechqurungi harorat 
farqi 1° С dan ko‘p emas, zotiljam, toshmali tifda kuzatiladi;

---

- febtis rem itten s - b o ‘sh ash tiru v ch i haro rat, uning k u n d a lik
o ‘zgarib turishi - 1,5 - 2°C . Ich terlam a, sil, brutsellez kasalliklari, 
ekssudativ plevritda kuzatiladi;
- fe b tis in te rm itte n s - q u r - q u r tu ta d ig a n ( o r a - s ir a b o ‘lib , 
takrorlanib turadigan) isitma - ertalabki va kechqurungi harorat orasida 
farq katta, ertalab harorat m e’yorgacha pasayadi, bir yoki ikki kundan 
keyin harorat m untazam ko‘tariladi. Bezgakda kuzatiladi (har uch va 
to‘rt kunda tutadigan);
- tebtis hectica - holdan toydiruvchi isitma, haroratning bir kecha- 
kunduzdagi farqi 3 -5 ° C. Sepsisda, sil kasalligining og‘ir shakllarida 
kuzatiladi;
- te b tis rec u rie n s - q a y talan u v ch i h a ro ra t, unga h a ro ra tli va 
haroratsiz davrlam ing navbatlanishi xos, bunaqa holat bir necha kun 
davom q ilis h i m u m k in (p ire k s iy a a p ire k s iy a b ila n a lm a s h a d i). 
Qaytalanuvchi tifda kuzatiladi;
- febris athypica - haroratning qonuniyatsiz o ‘zgarib turishi xos. 
Sepsisda kuzatiladi.
Isitmada modda alm ashinuvining o ‘zgarishi:
- asosiy almashinuv oshgan (m e’yorda 1600-1700 kkal), tiroksin 
va adrenalin ishlab chiqarilishining k o ‘payishi bilan bog'Iiq;
- oqsil almashinuvi: manfiy azot baiansi, oqsil parchalanishining 
kuchayishi (infeksion kasalliklarda), harorat bilan bog‘liq albuminuriya, 
kreatinuriya;
- karbonsuvlar alm ashinuvi: giperglikem iya, jigarda sim p a tik o - 
adrenal tizim faollashuv bilan bog'Iiq glikogenning kamayishi;
- yog‘ almashinuvi: depodan yog* mobilizatsiyasining kuchayishi, 
ketonemiya va ketonuriya;
- su v -tu z alm ashinuvi: organizm da suv ushlanishi. Isitm aning 
birinchi davrida d iurez kuchaygan (ich k i a ’zolarga k o ‘p qon oqib 
kelishi); ikkinchi bosqichida diurez kam aygan (aldosteron ko ‘p ishlab 
chiqararilishi natijasida to‘qimalarda natriy va suv ushlanadi); uchinchi 
davrda - diurez oshgan (ko‘p m iqdorda natriy xloridi yo‘qotiladi).
Isitmada ayrim fiziologik funksiyalam ing buzilishi:
- markaziy asab tizimi: bosh miya reflektor faoliyatining pasayishi, 
klinik belgilari - bosh og‘rishi, horg‘inlik, hush buzilishi, talvasalanish, 
gallutsinatsiyalar bo‘Iishi mumkin;
- endokrin tizim : sim patico - ad ren al tizim , qalqonsim on bez 
fu n k s iy a s i f a o lla s h is h i, o rg a n iz m n o s p e ts if ik r e a k tiv lig in in g
oshishi;

---

- yurak-tom ir tizimi: yurak qisqarish ritmining teziashishi (harorat 
1 °C ga ko‘tarilganda pulsning 1 daqiqada 8 -1 0 ga ortishi), harorat 
k o ‘tarilish davrida arterial qon bosimining oshishi, harorat kamayganda 
tom ir tonusining pasayishi;
- nafas: harorat ko‘tarilayotganda nafas soni kamayadi, keyin tezlashadi 
(harorat 1°C ga ко‘tar Uganda nafas 1 daqiqada 3 ga oshadi), infeksion 
isitmada intoksikatsiya tufayli nafas soni 2 -3 marta oshishi mumkin;
- hazm q ilish: hazm q ilish bezlarining sek reto r funksiyasi va 
ic h a k n in g m o to r fu n k siy a s i h am d a ish ta h a k a m a y a d i, qab ziy at 
uchraydi;
- buyraklar: diurez o ‘zgaradi (yuqoriga qaralsin).
Isitmaning ortiqcha qizishdan (gipertermiya) farqi:
- isitmada termoregulatsiya saqlanadi, uning qayta qurilishi yuqori 
darajada amalga oshiriladi. Gipertermiyada term oregulatsiya buziladi.
- isitmaning sababi pirogen moddalar hisoblanadi, ortiqcha qizish 
esa issiq lik n in g tash q a rig a b e rilish in i q iy in lash tiru v ch i (ekzogen 
o rtiq c h a q iz is h ) y o k i o rg a n iz m h u ja y ra la rid a o k sid la n ish n i 
fosforlanishdan ajratuvchi (endogen ortiqcha qizish) omillarga bog‘liq;
- isitm ada tan a h aro rati a tro f-m u h it h a ro ra tig a b o g ‘liq emas. 
Ortiqcha qizish esa asosan m uhit haroratining ko‘tarilishi bilan bog‘liq;
- isitma organizmning him oya-m oslashish reaksiyasi hisoblanadi. 
O rtiqcha qizish organizm uchun xavfli.