Ҳamid Шоdiev, Иbроҳim Ҳabibуllaev

Masshtab (miqyos)
- bu raqamli ko‘rsatkichlarning grafikda aks ettirilgan 
o‘lchamidir. U statistik grafiklarda raqamlar bilan ifodalangan ko‘rsatkichlarni 
grafik maydonda tasviriy nisbatlarga aylantiradi. 
Grafik masshtabini belgilashda 
shkala
muhim ahamiyatga ega. 
Shkala
deganda aniq raqamlar kabi o‘qilishi mumkin bo‘lgan, nuqtalar bilan ajratilgan 
chiziq tushuniladi. Shkala quyidagi uch unsurdan iborat: shkala tayanchi, shkala 
raqamlari, shkala nuqtalar (3.4-rasm). 
-2 -1 0 1 2 
3.4-rasm. Shkala 
шкала рақамлари 
Шкала 
таянчи 
Шкала 
нуқталари 

---

72 
Shkala tayanchi to‘g‘ri va egri chiziqli (yoysimon, aylanasimon) bo‘lishi 
mumkin. Shkaladagi oraliqlar (nuqtalar orasidagi masofa) teng yoki teng 
bo‘lmagan holda bo‘lishi mumkin. Agar shkala oraliqlari teng bo‘lsa, bunday 
shkala teng o‘lchovli shkala deb, agar oraliqlar teng bo‘lmasa teng bo‘lmagan 
o‘lchovli shkala deyiladi. 
Grafikning oxirgi unsuri – bu 
grafik talqinidir (eksplikatsiya)
.
Bu unsur
grafikning mohiyatini, mazmunini so‘z bilan ifodalanishini ta’minlaydi. 
Grafik talqini uning nomini, masshtab shkalasidagi yozuvlarni, grafikning 
ba’zi bir qismlariga izohlarni aks ettiruvchi unsurdir. Grafik talqini qisqa va 
tushunarli bo‘lishi lozim. Grafiklarni tasvirlashda ko‘rsatkichlar, yozuvlar, shartli 
belgilar kam bo‘lishi, qisqa ifodalanishi ularni tushunishni, tahlil qilishni 
osonlashtiradi. 
Statistik grafiklar quyidagicha tasniflanadi: 
1.
Mazmuni yoki vazifasiga ko‘ra: taqqoslovchi grafiklar; turli nisbiy 
miqdorlar (tarkib, dinamika va h.k.) grafiklari; dinamika qatorlari grafiklari; 
variatsion qatorlar grafiklari; hududlar joylashuvi grafiklari (xaritalar); o‘zaro 
bog‘lanishdagi ko‘rsatkichlar grafiklari va boshqalar. 
2.
Grafik tasvirni geometrik shakliga ko‘ra (3.5-rasm): nuqtali; chiziqli; 
yassi (ustunli, lentali yoki tasmali, kvadrat, doira, sektor, figura va hokazo); hajmli, 
grafiklarga bo‘lishadi 
3.
Grafik tasvirni ifodalash usuliga ko‘ra (3.6-rasm): diagrammalar; 
statistika xaritalari (xaritogramma va xaritodiagrammalar)ga bo‘lish mumkin. 
Diagramma
– bu grafiklarning keng tarqalgan turidir. Ular bir-biriga bog‘liq 
bo‘lgan kattaliklarni turli jihatlarini ifodalashda qo‘llaniladi. Bunda 
o‘rganilayotgan, tahlil qilinayotgan miqdorlar ularni tushunish, yaqqol namoyon 
bo‘lishi qulay bo‘lgan diagramma shakllari (ustunli diagrammalar, lentali 
diagrammalar, chiziqli diagrammalar, figurali diagrammalar, sektorli yoki 
doirasimon diagrammalar) orqali tasvirlanadi. 

---

73 
3.5-rasm. Grafik tasvirning geometrik shakliga ko‘ra grafiklar tasnifi 
 
3.6-rasm. Grafik tasvirni ifodalash usuliga ko‘ra grafiklar tasnifi 
Echilayotgan topshiriqni xususiyatiga ko‘ra diagrammalar taqqoslash, tuzilmaviy, 
dinamika va o‘zaro bog‘lanishni ifodalovchi diagrammalarga bo‘linadi. 
Statistik grafiklarning asosiy turlariga yana gistogramma, poligon, ogiva va 
boshqalar kiradi. 
Taqqoslash diagrammalarining
keng tarqalgan turlaridan biri bu ustunli 
diagrammalardir. Bunday diagrammalar eni bir xil bo‘lgan to‘g‘ri to‘rtburchakli 
Статистик графиклар 
Чизиқли
Ясси
Ҳажмли 
С
та
ти
ст
ик
чи
зи
кла
р
Устун
ли
Лент
али
К
ва
дра
тли
Дои
ра
ли
С
ек
торли
Фи
гура
ли
Ну
қт
али
Фон
ли
Устки
та
қс
им
ла
ни
ш
Статистик графиклар 
Диаграммалар 
Статистик хариталар 
Таққослаш 
диаграммалари 
Динамика 
диаграммалари 
Структурали
диаграммалар
Харитограмма 
Харитодиаграмма 

---

74 
ustunlardan tashkil topgan bo‘lib, har bir ustun uzunligi (bo‘yi) kuzatilayotgan 
kattaliklarni aks ettiradi. Bunda har bir ustun uzunligi ma’lum masshtabda statistika 
ko‘rsatkichlarining kattaligini ifodalaydi. Ustunlar bir-biriga yopishgan, ustma-ust 
(qisman) yoki bir xil masofada vertikal holda joylashtiriladi. Shuningdek, ular grafik 
maydonda (bu holda vertikal o‘q shkala vazifasini bajaradi), ya’ni to‘g‘ri chiziqli 
koordinat tizimida joylanishi mumkin. 
Taqqoslovchi diagrammani tashkil etuvchi barcha ustunlarda faqat bitta o‘lchov 
o‘zgaruvchan miqdor hisoblanadi. Misol tariqasida quyidagi ustunli diagrammalar 
tuzilishini ko‘rib chiqamiz.
Yuqorida bayon etilgan qoidalarga muvofiq gorizontal o‘q bo‘ylab ustunlar 
vertikal joylashtiriladi. Mazkur diagrammalarning yaqqolligi ustunlardagi 
miqdorlarni solishtirish orqali erishiladi. 
Grafik maydonda ustunlarning joylanishi gorizontal o‘q bo‘ylab turlicha 
bo‘lishi mumkin: bir-biridan bir xil uzoqlikda; bir-biriga jipslashgan holda; bir-
birini ustiga qo‘yilgan holda.
Taqqoslovchi diagrammalar lentali ko‘rinishda 
ham tasvirlanishi mumkin. Bunda statistika ko‘rsatkichlari lenta uzunligi orqali 
ma’lum bir masshtabda ifodalanadi va u ham ustunli diagrammaga o‘xshash eni bir 
xil bo‘lgan to‘g‘ri to‘rtburchak shaklida bo‘lib to‘g‘ri chiziqli koordinata tizimida 
vertikal o‘q bo‘ylab bir xil masofada, ustma-ust (qisman) yoki bir-biriga 
jipslashgan holda gorizontal holatda joylashtiriladi (3.7-rasm). 
3.7-rasm. Viloyatda aholi jon boshiga YaIChning real o‘sishi 2009-2018 yy. (foizda) 
Tasvirlanayotgan statistik ko‘rsatkichlarning bir xil o‘lchamdaligi hamda 
ularning turli ustunlar va lentalar uchun bir xil miqyosdaligi, yagona qoidaning 
bajarilishi tasvirlanayotgan ko‘rsatkichlarning muvofiqligini (ustunlarning 

---

75 
balandlik bo‘yicha
, 
lentalarning uzunlik bo‘yicha) va mutanosibligini talab etadi. 
Bu talabning bajarilishi uchun quyidagilar zarur: birinchidan, ustun (lenta) 
o‘lchami belgilanadigan shkala noldan boshlanishi, ikkinchidan, bu shkala uzluksiz 
bo‘lishi lozim (3.8-rasm). 
3.8-rasm. Viloyatda xalk iste’moli tovarlari ishlab chiqarish bo‘yicha ma’lumotlar 
(mlrd.so‘m) 
Ustunli va lentali diagrammalar statistika ma’lumotlari grafik tasvirining 
qabuli sifatida mohiyatiga ko‘ra o‘zaro o‘rin almashunuvchidir, ya’ni ko‘rib 
chiqilayotgan statistika ko‘rsatkichlari ham ustunlarda, ham tasmalarda baravar 
taqdim etilishi mumkin. 
Yo‘naltirilgan diagrammalar ustunli (tasmali) diagrammalarni bir turi 
hisoblanadi. Unda ustunlar yoki tasmalarning ikki tomonlama joylashgan bo‘lib 
miqyos bo‘yicha hisob o‘rtadan boshlanadi. Odatda bunday diagrammalar 
qarama-qarshi sifat qiymatidagi miqdorlarni tasvirlash uchun qo‘llaniladi. 
Ikki tomonlamalilar guruhiga sonli tafovutlar diagrammalari kiritiladi. 
Ularda tasmalar nolga teng vertikal chiziqdan ikkala tomonga: o‘ngga – ko‘payish 
uchun, chapga – kamayish uchun yo‘naltirilgan. 
Bunday diagrammalar yordamida rejadan yoki taqqoslash negizi uchun 
qabul qilingan biron-bir darajadan chetga chiqishini tasvirlash qulaydir. 
O‘rganilayotgan statistik o‘zgarishlarini ko‘lamini ko‘ra olish imkoniyati, ko‘rib 
chiqilayotgan diagrammalarning muhim alomati hisoblanadi. Bu esa iqtisodiy 
tahlil uchun katta ahamiyatga egadir. 

---

76 
Taqqoslanayotgan statistik ko‘rsatkichlar miqdori bir-biridan juda katta farq qilsa 
ular turli xil geometrik shakllar – kvadrat, doira va boshqa figuralar orqali tasvirlanishi 
mumkin. Bunday diagrammalar, masalan kvadrat yoki doiraviy diagramma tuzish uchun 
dastlab taqqoslanayotgan miqdorlardan kvadrat ildiz chiqarib olish zarur. Shundan so‘ng 
olingan natijalar asosida qabul qilingan miqyosga muvofiq kvadrat tomoni yoki doira 
radiusi aniqlanadi. 
Diagrammalarni to‘g‘ri tuzish uchun kvadratlar yoki doiralarni bir-biridan bir xil 
masofada joylashtirish, har bir shkalada o‘lchov miqyosini keltirmagan holda u 
tasvirlaydigan son qiymatini ko‘rsatish zarur.