Mavzu: Tokzor barpo etish rejasi va loyihalash
Tok chirmashib (liana) o'suvchi daraxtchil ekin bo'lib, tabiiy sharoitda turli
daraxtlarga xos shaklga ega emas. Tokning hozirgi shakli ko'p asrlik tajribada
butash, bog'lash va kesish natijasida yaratilgan. Maxsus tirgovuch qo'llab va
tuplarni turlicha joylashtirib har xil usullarda o'stirish yo'li bilan ularni ichki
qismida ma'lum mikroiqlim yaratilgan bo'ladi. Tok tupini o'stirishning har bir usuli
ularga shakl berish va butashning ma'lum usullariga bog'liq.
Tok tuplarini o'stirishning turli usullari juda qadimdan qo'llanib kelinadi.
Tanali qilib turkmancha shakl berish eramizdan oldingi VII asrdayoq
Mesopotamiyada mavjud bo'lganligi haqida ham ma'lumotlar bor. Zarafshon
vodiysida so'riga ko'tarmay o'stirish ham taxminan o'sha vaqtda Kichik Osiyodan
o'rganilgan, Toshkent vohalarida tokka ishkom qilib shakl berishni ham o'sha
vaqtda Misrdan kelgan arablardan o'rganganlar. O'rta Osiyoda tok tuplarini
o'stirishda quyidagi asosiy usullardan foydalaniladi.
Tokni daraxtlarda o'stirish. Bu o'stirish usuli qadimdan ma'lum bo'lib,
hozirgi paytda respublikamizni janubiy Surxondaryo viloyatining eski tokzorlarida
qo'llaniladi. Tok ekini daraxtlarda o'stirilganda yaxshi o'sib, yuqori hosil beradi.
Lekin,bu usulda o'stirilganda agrotexnika tadbirlarini o'tkazish qiyin bo'ladi,
toklarni kesish, xomtok qilish, ko'mish, ochish, hosilni terish va boshqalar. Bundan
tashqari asosiy daraxtdan hosil kam olinadi. Shuning uchun, ishlab chiqarishda bu
usul keng qo'llanilmaydi, faqat tomorqalarda, yo'l yoqalarida bu usulda o'stirilgan
toklarni uchratish mumkin.
Tokni qoziqlarga olib o'stirish. Tokni bu usulda o'stirishda novdalari bitta
yoki bir necha qoziqqa bog'lanadi. O'zbekistonda bu usulda toklar o'tqazilgandan
keyin faqat birinchi-ikkinchi yillari qoziqqa bog'lab o'stiri-ladi. Tok tupini bitta
qoziqqa bog'laganda novdalar qalinlashadi va soyalanadi. Shuning uchun,
novdalarni ikkita qoziqqa bog'lab ko'tarilgani yo bo'lmasa tup yaqinidagi
narvonchaga ko'tarilgani ma'qul. Bu usulni kuchli o'suvchi tok navlariga tavsiya
qilib bo'lmaydi
Kosasimon shaklda tok o’stirish.
Bu o'stirish usuli tokchilikda qadimdan qo'llanilgan. Bu usulda tok tupi
tirgovuchsiz, maxsus qilingan egatlarga (pushtaga) bemalol joylashadi. 2,8 m
kenglikdagi egatlarga tuplar bir qator qilib o'tqaziladi. Bir gektar yerga 600 tadan
1100 tagacha tok joylashadi. Egatlar orasidan eni 2 m gacha bo'lgan ariqlar olinadi.
5-rasm. Kallaksimon shaklli tok tupi Tuplar tanasiz yoki yerga yoyilib o'sadigan 5-
6 ta zang bo'lgan pastk tanali qilib shakllanadi. Zanglari ariqdan chekka tomonga
yelpig'ichsimon shaklda taraladi. Tokning rivojlanayotgan yer ustki qismlari ko'p
joylarda yerga tegib turadi. Tok tuplarini bu usulda o'stirish, asosan suv bilan
yetarli
ta'minlanmagan
va
tokning
kishmish
navlarini
yetishtirishga
ixtisoslashtirilgan janubiy hududlarda qo'llaniladi.
Chet mamlakatlarda tokni
so'riga ko'tarmay o'stirish usuli asosan issiq va quruq iqlimli-Xitoy, Eron,
Afg'oniston va Turkiyada qo'llaniladi.
Tokni tirgovuchsiz o'stirish usuli birmuncha mo''tadil iqlimli joylarda ham
amlda sinab ko'rilmoqda. Masalan, Frantsiyaning ko'p tumanlarida 40-50 sm tanali
tok tuplari xech qanday tirgovuchsiz va bog'lanmasdan o'stiriladi. Tok tuplarini yer
tok holida o'stirishning bir qancha ijobiy tomonlari bor: qimmat turadigan
tirgovuchlarga ehtiyoj bo'lmaydi va tok oddiy parvarish qilinadi; kuzqish erta
bahorgi davrlarda chuqur ariqlarga suv qo'yish natijasida tuproqda ko'p miqdorda
nam zapasi to'planadi, bu yer yozgi
Kallaksimon shaklda tok o’stirish.
Do'stlaringiz bilan baham: |