Anguage and literature

“…bu­muqobalada­forsiy­alfozining­
dilnazir­ insholari­ mavjud­ va­ dilpisand­ makotib­ damlolari­
ma’bud. To xayolga andoq keldikim, turk alfozining dog‘i 
ruq’alari hamul misol bila aytilg‘ay va bu til nomlarini ham
us’hul minval bila sabt etishgay”
(“Munshaot”).
Navoiyning turkiy tilda ijod qilganligi hamda boshqa 
zamondoshlarini ham bunga chaqirganligini buyuk allo-
maning fors tilida katta ijod yo‘liga chiqa olmaganligi bi-
lan emas, balki o‘zbek tilining obro‘-e’tiborini ko‘tarishni 
o‘zining yuksak millatparvarligi va fuqarolik pozitsiyasi 
bilan bog‘lash o‘rinli bo‘ladi. Holbuki, Alisher Navoiy yosh
-
lik yillarida fors tilida ijod qila boshlagan va ajoyib muvaf-
faqiyatlarga erishayotgan, o‘z ijodi bilan ko‘plab forsiygo‘y 
shoirlarni lol qoldirayotgan edi. Alisher Navoiy bu haqda 
shunday yozadi: 
“Bu sozlardin hasm mundoq bo‘lmasun 
va muddai bu nav’ gumon qilmasinki, mening ta’bim turk 
alfoziga­muloyim­tushgan­uchun­ta’rifida­mubolag‘a­izhor­
qiladurmen va forsiy iboratqa munosabatim ozroq uchun 
inkor va nafyig‘a isror ko‘rguzurmenki, forsiy alfoz istifosin 
va­ul­iborat­istiqsosin­ishi­mendin­ko‘proq­qilmaydilar,­erkin­
va saloh (yaxshi) va fasodin (yomon) mendin yaxshiroq 
bilmaydur…”
Ushbu fikrlarning ixcham xulosasi sifatida shuni ham 
ta’kidlash zarurki, Navoiy turkiy til mustaqilligi uchun ku-
rashga otlanar ekan, ushbu masalani davlat ahamiyati da-
rajasiga ko‘targan, ya’ni uning bu boradagi sa’y-harakat-
lari sulton Husayn Boyqaro tomonidan 
“ixitiyor va rag‘bat 
topgan”
. Ayrim manbalarda ko‘rsatilishicha, Husayn 
Boyqaro tomonidan o‘z davrida turkiy til rasmiy hujjat tili 
deb belgilangan farmoyish ham chiqarilgan (A.Nurmonov, 
E.Qilichev) va bunda, tabiiyki, Navoiyning xizmatlari katta.
Albatta, yuqorida keltirilgan ma’lumotlar ko‘pchilik 
uchun ma’lum, biroq bitta haqiqat borki, bunga ko‘z yumib 
bo‘lmaydi. Ya’ni Navoiyning ilmiy-ijodiy merosiga qay ta-
qayta murojaat qilar ekanmiz, uning yangi-yangi qirralarini 
kashf qilaveramiz. Xususan, allomaning lingvistika sohasi-
dagi qator ishlari zamonaviy tilshunoslik (xususan, G‘arb)
da kashfiyot sifatida ko‘rsatilgan ilmiy xulosalardan ancha 
oldin amalga oshirilgani hozirda barchamizga ma’lum. 
Xususan, kontrastiv (chog‘ishtirma) tilshunoslik sohasida 
bu yaqqol ko‘zga tashlanadi. 
Umumiy fikrlardan aniq faktik materiallarga yuzlanadi
-
gan bo‘lsak, shunday holatni kuzatish mumkin: Navoiy 
turkiy til leksikasi sohasida qator ishlarni amalga oshirdi. 
Chuqur bilimga ega olim o‘laroq turk tilining lug‘at boyli-
gini ko‘rsatish va tahlil qilishga erishdi. Buning uchun xalq 
tilidan forsiy muqobili bo‘lmagan qator so‘zlarni topdi. Ana 
shunday so‘zlarga turk tilidan yuzta fe’lni keltirdi: 
quvor
-
moq, quruqshamoq, usharmoq, jiyjaymoq, o‘ngdaymoq, 
chekrimak, dumsaymoq, umunmoq, usanmoq, igirmoq, 
egarmoq, uxranmak, torikmoq, aldamoq, arg‘adamoq, 
 
ishanmak, iglanmak, aylanmoq, erikmak, irganmak, ovun
-
moq, qistamoq, qiynamoq, qo‘zg‘almoq, sovrilmoq, chay
-
qalmoq, ishanmak
va shu kabi. 
Keltirilgan ushbu fe’llar Alisher Navoiy o‘zbek tili ning 
imkoniyatlarini ko‘rsatmoq uchun xalq tilini qanchalar 
sinchikovlik bilan o‘rganganligini isbotlovchi dalillardir. 
Yuqoridagi fe’llarning ba’zilari integral (birlashtiruvchi) 
sema bilan bir paradigmani hosil qilsa ham, lekin paradig-
ma a’zolarining har qaysisi muayyan differensial (farqlov
-
chi) semaga ham ega ekanligini ko‘rsatadi. Masalan,