|
SHisha ishlab chiqarish uchun xom ashyo.
SHisha ishlab chiqarish uchun xom ashyo asosiy va yordamchiga bo’linadi.
Asosiy xom ashyo tarkibiga mineral xom ashyo va ba’zi sanoat mahsulotlari
kiradi: kvarts qumi, soda, dolomit, ohaktosh, kaliy, natriy sulьfat. Bundan tashqari,
so’nggi yillarda turli sanoat tarmoqlarining chiqindilari - domna shlaklari, kvartsli
materiallar, kalьtsiy teturaborit, shisha siniqlari va boshqalar keng qo’llanila
boshlandi.
Mineral xom ashyo ko’p miqdordagi aralashmalarga va o’zgarvuchan tarkibga
ega. Aralashmalar shartli ravishda ikki guruhga bo’linadi:
shisha massasining sifatini pasaytirvchi (temir, xrom, titan, marganets, vanadiy
oksidlari);
shisha tarkibining asosiy komponentlariga (alyuminiy, kaltsiy, magniy, kaliy,
naturiy oksidlari) mos keladi.
Birinchi guruhdagi aralashmalar shishaga yoqimsiz rang beradi, shuningdek
shishada nuqsonlarning paydo bo’lishiga olib kelishi mumkin.
SHixta retseptini hisoblashda odatda ikkinchi guruhdagi aralashmalar hisobga
olinadi.
SHisha eritishini tezlashtirish va unga kerakli xususiyatlarni berish uchun
yordamchi xom ashyolar kiritiladi. (oqartirgichlar, susaytiruvchilar, rang
beruvchilar va boshqalar) shixtaga kiritiladi.
Eritilgan shishadan gaz pufakchalarini olib tashlashga (natriy va alyuminiy
sulьfatlar, kaliyli selitura, mishyak angidridi) yordam beradi.
Susaytirvchilar (kriolit, shpat, sperfosfat) oynani shaffofligini pasaytiradi.
Rang bervchilar oynaga ma’lm bir rang beradi: kobalt - ko’k, xrom - yashil,
marganets - binafsha, temir - jigarrang va ko’k-yashil.
SHisha ishlab chiqarish asoslari.
Qurilish oynasini ishlab chiqarish quyidagi asosiy operatsiyalardan iborat: xom
ashyoni qayta ishlash; shixta tayyorlash, shishalarni eritish, mahsulotlarni qoliplash
va ularni sovtish.
Qayta ishlashga (dolomit, ohaktosh, ko’mir) materiallarni bo’laklash va
maydalash, nam materiallarni (qm, dolomit, ohaktosh) quritish, kerakli kattalikdagi
elakdan o’tkazish kiradi.
SHixta tayyorlash o’rtacha hisoblash, dozalash (tarozida tortish) va aralashtirish
operatsiyalarini o’z ichiga oladi. Agar uning berilgan tarkibdan chetga chiqishi ±
1% dan oshmasa, shixta yuqori sifatli hisoblanadi.
Rasm: 6.1. SHishani vertikal ravishda cho’zish uchun mashinaning diagrammasi
1 - shisha lenta; 2 - shisha yeritmasi; 3 - rlolar; 4 - mashina o’qi; 5 - kamera; b -
kamerada yuqori haroratni saqlash uchun burner; 7 – muzlatgichlar
SHisha ishlab chiqarish doimiy (vanna pech) yoki vaqti-vaqti bilan (qozonli
pech) ishlaydigan maxsus shisha eritadigan pechlarda amalga oshiriladi.
SHixta 1100-1150 °S ga qadar qizdirilganda silikatlar avval qattiq holda, keyin
esa eritma hosil bo’ladi.
Haroratning yanada oshishi bilan SiO
2
va Al
2
O
3
komponentlari to’liq eriydi –
eritilgan shisha massasi hosil bo’ladi. Osvetleniya va gemogenizatsiya bo’lishi
uchun shisha massasini harorati 1500-1600°S ga ko’tariladi. Bunda eritmaning
yopishqoqligi pasayadi, gaz qo’shimchalarini olib tashlashni va bir hil eritmani
olishni osonlashtiradi.
SHisha ishlab chiqarish shisha zarur bo’lgan yopishqoqlikuni oladigan
haroratgacha sovutish (studka) bilan yakunlanadi.
Mahsulotlar turli xil usullar bilan shakllantiriladi: cho’zish, qoliplash,
prokatlash, presslash va puflash. List oynasini shakllantirish lentani eritmadan
vertikal yoki gorizontal ravishda cho’zish yo’li bilan (6.1-rasm), prokat yoki szvchi
lenta usuli (float usuli) bilan amalga oshiriladi. CHo’zish usulida qalinligi 2-6 mm
bo’lgan, listь oynasi olinadi. Eritilgan shisha massadan qayiq yoki eritilgan
oynaning erkin yuzasi (qayiqsiz usul) orqali aylanadigan valiklar yordamida tasma
(lenta) tortib olinadi.
Float usuli hozirda ma’lm bo’lgan barcha usullar orasida eng zamonaviy va
yuqori mahsldor hisoblanadi. sirti yuqori bo’lgan list oynasini olish imkonini
beradi.
Usulning xususiyati shundaki, eritilgan qalay yuzasida shisha eritmasining
tarqalishi natijasida shisha lentani shakllantirish jarayoni sodir bo’ladi.
List oynasining sirtlari tekis va silliq bo’lib, qo’shimcha polirovka qilishni talab
etmaydi.
Sovtish - bu shisha mahsulot ishlab chiqarish jarayonida zarur operatsiya.
Mahsulotlarni shaklini tutib kolishi uchun tez sovtilsa ularda ichki kuchlanishlar
paydo bo’ladi, bu shisha mahsulotlarning o’z-o’zidan sinishiga olib kelishi
mumkin.
Toblash - bu operatsiya oddiy oynaga nisbatan siqilishda 4-6 barobar va
egilishdagi mustaxkamligi 5-8 barobar yuqori oyna olish uchun ishlatiladi. Toblash
oynani plastik holatga keltirish va keyin yuzani keskin sovtish orqali amalga
oshiriladi.
Mahsulotlarni yakuniy qayta ishlashga silliqlash, jilolash, dekorativ ishlov
berish operatsiyalari kiradi.
Odatda, eritilgan moddaning nisbatan tez sovishi amalga oshiriladi, buning
yopishqoqligining tez o’sishi bilan birga keladi.
Moddaning moleklalari va atomlari kristal fazasining yadrolarini hosil qilishga
ulgurmaydilar va kristall panjara yopishqoqlikuning keskin o’sishi bilan tutilgan
tasodifiy holatlarda saqlanib qoladi.
Aniqki, eritilgan oynaning sovishi qanchalik sekin bo’lsa, uning kristal holatiga
o’tish ehtimoli shunchalik katta bo’ladi.
Yangi silikat birikmalarini sintez qilish harorati va unda ta’sir qilish davomiyligi
oshishi bilan shisha mikrogenogenligi darajasining asta-sekin pasayishi,
kristallanish markazlari shakllanishining faollashish energiyasining oshishi va
oynasimon holatning barqarorligi kuzatiladi.
Eritilgan oynani sovtish darajasi qancha yuqori bo’lsa, shuncha yuqori harorat
sturkturaning ‘muzlatilgan’ holatiga to’g’ri keladi.
Amalda, pechdan olingan oyna massasining yopishqoqligi 100 Pa-s dan kam
bo’lmagan xolda qoliplanadi (formovka stekla). (agar past bo’lsa, shisha massasi
syuq) va 10
5
Pa-s dan ko’p bo’lmagan holda (agar ko’p bo’lsa, shisha massasi juda
qiyin qoliplanadi) qoliplash mumkin.
Qoliplashning oxiriga kelib shishaning yopishqoqligi 10
8
Pa-s gacha yetadi.
Turli oynalar uchun yopishqoqlikuning haroratga bog’liqligi har xil bo’ladi
(1.1-rasm).
SHubhasiz, agar ning yopishqoqligi harorati bilan o’zgarishi xarakteri 1- egri
chizig’iga to’g’ri keladigan bo’lsa- shishani ishlov berish osonroq, nisbatan past
sovutish bilan yuqori yopishqoqlik ta’minlanadi; agar 2- egri chiziqqa to’g’ri
kelsa- qiyinroq bo’ladi. Oynalar yopishqoqligining haroratga bog’liqligiga qarab
shisha massasi uzun va kalta bo’ladi. 1- egri chiziq uzun, 2-egri chiziq kalta.
Ishqoriy oynaklar nafaqat eriydi, balki uzun hamdir.
CaO, MgO, Al
2
O
3
ning kiritilishi ishqoriy oynani qisqaroq bo’lishiga olib
keladi. Tayyor shisha buyumlarni sekin sovutish bilan ichki xarorat quchlanishi
yechiladi bu mahsulotlarda yoriqlar (tureshinoobrazovanie) bo’lishini oldini oladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
