Ўзбекистон Республикаси Олий ва Ўрта-махсус таълим вазирлиги ҚЎҚон давлат педагогика институти

маҳаллий тилларда христианликни тарғиб қилувчи адабиётларни 
чоп қилиш ва тарқатиш 
ҳам энг кўп қўлланиладиган усуллардан биридир. Кичик 
ҳажмдаги қўлланмалар жуда ҳам таъсирчан қилиб ёзилади. Одамларнинг эътиборини 
жалб қилиш учун уни чиройли суратларга бой этиб чоп этилади. Уларда динни қабул 
қилишга очиқ-ойдин таклиф қилинмайди. Аммо адабиёт охирида қўшимча маълумот 
олиш учун ташкилот манзили ёки телефони келтирилади. Рисолани ўқиган ва диний 
билими саёз бўлган инсон унинг таъсирига тушиши мумкин. Маълумотларга кўра, «Тўлиқ 
инжил христианлари» оқими янги вакилларининг ярмидан кўпи динни қабул 
қилишларини христиан адабиётлари таъсири билан боғлашади. Адабиётларни олиб кириш 
ва тарқатиш кўпинча мавжуд қонунларга зид равишда амалга оширилади. 
Тажрибали миссионерлар ўз мақсадлари йўлида ҳатто ўзбек мумтоз адабиётдан ҳам 
«унумли» фойдаланаётганини кўрсатади. Хусусан, улар ўз мақсадлари йўлида бадиий адабиёт 
намуналари мазмунини бузиб талқин қилишдан ҳам тоймаётганиниқайд этиш лозим. Айрим 
миссионерлар республикамизда масиҳийликни тарғиб қилишда Алишер Навоий 
шеърларидаги муайян мисралардан фойдаланишга интилаётгани ҳам фикримизнинг 
тасдиқлайди. 
Масалан: 
Бир қадаҳ берсанг, қўярмен бутқа юз, эй пири дайр,
Иккисин олиб, бошимға ҳасбатан лиллоҳ, кел.
Гарчи келмай-келмай ўлтурдинг Навоийни валек,
Эй Масиҳ, онинг мозори бошиға гоҳ-гоҳ кел.
Бу икки байтнинг асл моҳиятини тушуниб олиш учун аввал у қайси ғазалдан юлиб 
олинганини аниқлаш, кейин ўша ғазал матнини таҳлил қилиш зарур. Чунки байтлар ўртадан 
узиб олинса, улардан кўзланган асл мақсад очилмай қолади. Оқибатда унинг турлича 
талқинларига йўл очилади.
Бу икки байт Алишер Навоийнинг «Хазойин ул-маоний» лирик тўпламидаги «Фавойид 
ул-кибар» деб номланган тўртинчи девоннинг 387-ғазалидан юлиб олинган. Ғазал 
байтларининг насрий баёни қуйидагича:
Бир қадаҳ берсанг, бутга юз қўяман, эй дайр (бутхона, майхона) пири,
Иккисини (қадаҳ билан бутни) олиб, Худо ҳақи, бошимга кел.
Гарчи келмай-келмай, Навоийни ўлдирдинг, лекин,
Эй Масиҳ (Исо), у(Навоий)нинг мозори бошига баъзан-баъзан кел. 
Май, жумладан, унинг идиши бўлмиш қадаҳ орқали тасаввуфий шеъриятда ишқ кўзда 
тутилади. Дайр пири майхонада қадаҳ тутгани сингари, лирик қаҳрамон пирдан ишқ майи 
қуйишини истаяпти. 
Бундан ташқари, тасаввуфда пир муридни Аллоҳ ишқи йўлида тарбиялайди. Мурид, 
пири буюрса, май истеъмол қилиши, ҳатто, бутга юз қўйиши ҳам мумкин. Ишқ ошиқни 
пирнинг ҳар қандай буйруғи бажаришга тайёр ҳолга етгани, ишқи камол топганига ишора бор. 
Аммо бу ерда ҳеч ҳам насронийлик тарғиби мавжуд эмас.

---

Ғазалда ёрнинг келмай-келмай, Навоийни ўлдиргани айтилиб, Масиҳдан мозори 
бошига баъзан-баъзан келиб туриши сўралади. 
Хўш, нега айнан Масиҳдан сўраляпти?
Биринчидан, «Масиҳ» деганда ҳам зимдан Ёр кўзда тутилган, бевосита Исо 
пайғамбарнинг ўзи эмас. Чунки лирик қаҳрамон Ёрга ошиқ, Исо пайғамбарга эмас. «Ёр» 
деганда эса, албатта, Аллоҳ таоло кўзда тутилади. Ёрни тасаввуф шоирлари баъзан «санам» 
деб ҳам тилга олиб кетаверади. Бу ерда эса Масиҳ бекорга тилга олинмаяпти. Тасаввуф 
рамзиётида Масиҳ – руҳ рамзи. Шунинг учун уни баъзан «Руҳуллоҳ», яъни «Аллоҳнинг руҳи» 
деб ҳам номлашади. Лирик қаҳрамон айнан Аллоҳ руҳининг мозорига йўқлаб келиб туришини 
истаяпти. 
Демак, бу тасвирларнинг насронийликка ҳеч қандай алоқаси йўқ. Чунки, ислом 
таълимотига кўра, 124 минг пайғамбарнинг ҳаммаси – ислом пайғамбарлари. Шунингдек, 
Довуд (а.с.)га туширилган Забур, Мусо (а.с.)га туширилган Таврот, Исо (а.с.)га туширилган 
Инжил ҳам, худди Муҳаммад (алайҳис-салом)га туширилган Қуръон каби самовий китоблар 
ҳисобланади. Фақат бир нарсани ёддан чиқармаслик керакки, Таврот тушганда Забур, Инжил 
тушганда Таврот, Қуръон тушганда Инжил мансух, яъни бекор қилинган.
Навоий асарларида учрайдиган Муҳаммад (алайҳиссалом)дан олдин ўтган 
пайғамбарлар ҳақидаги талқинларни ҳозирги жаҳон диншунослиги мезонлари билан баҳолаш 
кўпдан-кўп хато талқинларга асос бўлиши мумкин. Буни ҳеч қачон ёддан чиқармаслик керак.
Шу хулосалардан келиб чиқилса, Алишер Навоийнинг:
Лаълини севдум, кўзининг қатлидин қайғурмоғум,
Не ғам ўлмактин, киши бўлса Масиҳо бирла дўст, –
деган байтида ҳам айнан киши 
ўлганидан кейин руҳи қолишига суянилгани учун ҳам Масиҳо тилга олинган. Лирик қаҳрамон 
ёрнинг лаъл(лаб)ини севганини, кўзининг қатл этишидан қайғурмаслик лозимлигини 
таъкидлаб, ўлимдан ғам чекмасликка ундаяпти, чунки, унингча, ўлгандан кейин киши Масиҳо 
(яъни руҳ) билан дўст бўлади.
Демак, юқоридаги мисралар «талмеҳ санъати»нинг, яъни жой, тарихий шахслар, 
пайғамбарлар, авлиёлар номларини ўз фикрини ифода этиши учун бадиий тасвир воситаси 
сифатида ишлатишнинг ёрқин намунасидир.
Шунингдек, Миссионерлик ташкилотлари христианликни тарғиб қилишда 
аудио, 
видео ва электрон маҳсулотлар, рўзнома ва ойномалар, теледастурлар, интернетда 
онлайн ўқув курслари 
ташкил этиш йўлларидан фойдаланмоқдалар. Миссионерлик 
мазмунидаги СD дисклар ишлаб чиқариш ва тарқатиш билан шуғулланувчи қатор халқаро 
агентликлар ҳам фаолият юритмоқда. Бундай йирик ташкилотлардан бири – Global 
Recordings компанияси бўлиб, у 21 миллий агентликни бирлаштиради ҳамда 4562 тил 
лаҳжаларида маҳсулот ишлаб чиқаради. 
Европа ва Америка қитъаларида миссионер даъватчилар машҳурлик борасида шоу-
бизнес ва кино юлдузларидан қолишмайдилар. Маълум бўлишича, телевидение орқали 
даъват қилишдан энг кўп Адвентист ва Тўлиқ инжил христианлари жамоалари 
фойдаланади. 
3. Диний секталар ва улар фаолиятининг оқибатлари. Секталарга хос хусусиятлар 
ҳақида гап кетар экан, айрим секталар муайян конфессия доирасида шаклланиб, асосий 
эътиборни собиқ эътиқоддошлари орасида тарғибот олиб боришга, баъзи секталар эса 
бошқа конфессияга мансуб инсонлар орасидан ҳам ўз тарафдорларини шакллантиришга 
ҳаракат қилишини таъкидлаш зарур.