S. E. Xolmurotoy, N. T. Shoyusupova

(2.1-chizmaga qarang).
1. Sinflararo model. Ochiq qarama-qarshilik xarakterini olib boruvchi bir necha 
katta guruh-sinflar o‘rtasidagi farqlar — eng muhim deb hisoblanadi. Odamlaming 
o'zlari bularni oson deb anglaydi. Shu bilan bir vaqtning o‘zida har bir guruh- 
sinflar o‘zigayarashagomogen, ya’ni bir turdagi boiib, yuqori jipslashish indeksi 
bilan ta’riflanadi.
2. Ichld sinfiy model. Asosiy guruh-sinflar oitasidagi hisobga olish mumkin 
boiadigan munosabatlarining farqlari yo‘q. Bu guruh-sinflar yetarli darajada «tizimga 
integratsiya» qilgan, bir-biriga moslashgan, nizolarsiz rollarni, mehnat sharoiti va 
daromadini aniqlagan va boigan. Bir vaqtning o‘zida guruh-sinflar ichida 
«geterogenlik», ya’ni turli-tumanlik kuchayib boradi. Guruh-sinflararo qarama- 
qarshilik farqlari ichki muammolarga aylanadi.
3. Ustuvor sinfiy model. Model bo‘yicha asosiy guruhlaming tashqi va ichki 
munosabatlardagi farqlar va qarama-qarshiliklarteng miqdorda taqsimlanadi. Bunday 
holatda guruh-sinflararo farqlarning kuchayishi yoki kamayishi teng miqdordagi 
xaraktemi bildiradi.
Nima uchun iqtisodiy hayotda qandaydir ijtimoiy guruhlami ajratish kerak, 
qaysi vaziyatda makro va mikroiqtisodchi, ishlab chiqarishning tashkilotchisi, 
menejeri, mutaxassisi bunday guruhlaming omiliga yoki fenomeniga o‘z e'tiborini 
bildiradi, degan savol tugiladi. Bu savolga javob berish uchun iqtisodiyotning 
ijtimoiy-iqtisodiy tahlilining asosiy yo‘nalish!arini ta'riflash lozim:
1. 
Mehnat taqsimotining iqtisodiy va sotsiologik nazariyalari ma'lum. 
Birinchisiga binoan obyektiv qonunlar va xo‘jalikning rivojlanish ehtiyojlarini har 
xil tarmoq, jarayon, mehnat va bandlikning turlarida rivojlantirish uchun dastlabki 
asos yaratib, o‘ziga odamlami jalb qiladi, ishchi kuchining munosib kategoriyalarini 
shakllantiradi. Shunday qilib, sof iqtisodiy tamoyilga asosan ijtimoiy-iqtisodiy 
guruhlar vujudga keladi.
Sotsiologik nazariyaning tarafdorlari bu masala bo'yicha aksincha fikrlaydilar.
Birinchidan, iqtisodiy difïerensasiyaga nisbatan ijtimoiy differensatsiya
2.1-chizma. Ijtimoiy-iqtisodiy tizimning strategik modeli
27

---

birlamchi deb hisoblanadi. Dastlab ijtimoiy guruhlar paydo bo'iib, ularning 
inavjudligi mehnat taqsimotiga sabab bo'ladi. Bandlik va mehnat odamlami guruhlarga 
bo'ladi va aksi, odam guruhlari o‘zaro mehnat va bandlikka bo‘linadi.
Ikkirichidan, iqtisodiy nuqtai nazardan xo'jalikning bitta tizirni talab qilinadi, 
lekin ma'lum guruh va guruhlararo munosabatlar psixologiyasi kasbiy-mehnat 
yo‘nalish va ta'limda, kadrlaming mobillik va barqarorligida, bandlik tamoyili va 
jarayonlarida zid, qarama-qarshi g‘oyalami vujudga keltiradi.
Uchinchidan, ijtimoiy guruhlarda o‘ziga xos inersiya mavjud. Iqtiso-diyotning 
tuzilishini tubdan o‘zgartirishga harakat qilganlar «insoniy» qiyinchiliklarga duch 
keladilar - bir qator odamlar guruhi odatdagi hayot tarzini, ijtimoiy aloqalami, 
o‘z-o‘zini anglashini o'zgartirishni, bandlikda va ishda «yangi rollarni yodlash»ni, 
o‘zlarini urintirishni xohlamaydilar.
2. Ishlab chiqarishda va iste'molda band bo'lgan paytda odamlar hap doim bir 
nimalarni o‘zaro taqqoslaydi, taqsimlaydi, ya'ni rahbarlik organlari orqali o‘zlarining 
munosabatlarini tartibga solib turishadi.
Shunday qilib, ijtimoiy guruhning mavjudligi - bir vaqt ichida ijtimoiy-iqtisodiy 
munosabatlarni tartibga soluvchi mezonlami va asboblami vujudga kelishi (mezon - 
predmetni, asbob - ta'sir o‘tkazish usulini ko‘rsatadi).
3. Ijtimoiy guruh - iqtisodiy hayotning asosiy subyekti. Unga odamlar ishlab 
chiqarish va daromadda manfaatlarini himoya qilish, o‘zlarining maqsadlariga 
yetishish uchun har xil tashkilotlarga, assotsiatsiyalarga, koфoratsiyalarga birlashadi. 
Bularning hammasida o‘ziga xos ijtimoiy-psixologik xulq mavjud.
4. Ayrim guruhlarda ijtimoiy-iqtisodiy tizim va holatni ta'riflovchi omillari bo‘ladi: 
ular o‘zlarining xulqi bilan qandaydir muammolami tug‘diradilar yoki ularning 
manfaati butun iqtisodiyotning rivojlanishini ko‘zda tutadi, yoki qobiliyatlari iqtisodiy 
tadbirlarda va tendensiyalarda rahbarlik rolini bajarishga imkon beradi.
5. Ayrim guruhlar ijtimoiy-iqtisodiy tizim va holatning indikatorlari bo‘lishi 
mumkin. Aynan shu guruhlarning fikr-mulohazalari va rahiy holatlari - muammolar, 
xatolar, strategiya va siyosatning rivojlanishida o‘zgarishlaming zarurliginlng ishonchli 
ko‘rsatkichi deb hisoblanadi.
6. Iqtisodiy hayotning har xil subyektlarining xulqi - bu ko‘pincha ijtimoiy 
xulq. Iqtisodiyotda har xil muammolaming egalari quyidagicha harakat qilishini 
doimo hisobga olish muhim:
• guruh shaklda, guruh sifatida;
• qandaydir guruhga nisbatan, uning mavjudligi va xarakterini hisobga oigan 
holda;
® guruh sharoitida va uning ta'sirida;
• guruhning vakillari sifatida.
7. 
Amaldor va menejerlar boshqamvda ijtimoiy guruh omilini beixtiyor 
hisobga oladilar. Aynan har xil ijtimoiy-guruhiy holat (bir xil turdagi - har xil 
turdagi, to‘qnashuvlik — jipslik, qoilab-quwatlash va qarama-qarshilik kuchlar 
nisbati, biron-bir narsaga qiziquvchanlik — qiziqmaslik) xulqni va boshqaruv organi
28

---

tom onidan qarorlar qabul qilishni belgilaydi, boshqaruv va tashkil etishni 
murakkablashtiradi yoki engillashtiradi.
Iqtisodiyotning ijtimoiy tahlili masalalari, muammolari va bosh yoiialishlari 
mavjud. Hamma odamlarda atrofdagilarni farqlash va toifalarga boiish xususiyati 
bor. Bu sezish, idrok qonuni. Ijtimoiy-iqtisodiy stratifikatsiyada ko‘p, aniq va foydali 
maqsadlarga yo'naltirilgan. Bu maqsadlar ijtimoiy gurulilami tushunish, ularning 
muammolarini yechish, ichki munosabatlarni tartibga solish, ijtimoiy fikrni hisobga 
olish zaruriyati bilan bogiiq.