Iii-tema o’zbekistannin geologiyaliq du’zilisi, relefi ha’m paydali qazilmalari joba

6 karta geomorfologik 
Tayansh termin ha’m tu’sinikler: 
tektonik jer qabig’i, tektonik 
protses, orogeny, tegislik-platformasi, sinekliza, gemisinekliza, gertsen, alp, 
palaxsali relef, vulkan, rudali, ren’li, kem ushrasatug’in, qimbat baha. 
 
Geografik atamalar 
Nurata-Alay, Gisar-Zarafshan, Awg’an-tajik, 
Gisar-Mang’ishlaq, Ural-Aman. 
 
Soraw ha'm tapsirmalar: 
1.
Orogen (tawli) u’lkedegendenenitu’sinesiz? 
2.
Tegislik-platforma u’lkesine neler kiredi? 
3.
Ural-Aman jariqlari haqqinda neler bilesiz? 
4.
Gersten taw payda boliw da’wri haqqinda mag’luwmat berin’. 
Respublika aymag’inda ta’biyattin’ rawajlaniw basqishlari ha’m 
releftin’ payda boliwi.
O’zbekstan jer ju’zesinin’ ha’zirgi ko’rinisi uzaq 
dawam etken geologic da’wirler dawaminda ten’iz ha’m qurg’aqliq 
sha’rayatinda, tu’rli burmalaniw basqishlari dawaminda ha’r tu’rli ko’riniste 
ju’z bergen tektonik ha’reketler ta’sirinde qa’liplesken. 

---

Arxeyha’mproterozoyeralarindaO’zbekstanaymag’iten’izastindabolg’a
nha’msho’ginditawjinislaritoplang’an. 
O’zbekstanaymag’inin’ 
tiykarg’ibo’liminpalezoyerasinanbaslapneogengeshekemTetisten’iziqaplapjat
qan.Joqariporda’wirindeten’izbirshegingen, 
ha’zirgiQizilqumornindaatawha’mkishiatawlarko’rinipturg’an. 
Geosinklinalzonadaju’zegekelgenqalinten’izjatqiziqlariayrimorinlardawaqti-
waqtimenendawametipturg’antawpaydaboliwprotseslerindeburmalang’anha’
mba’lentqurg’aqliqlarju’zegekelgen. 
Silurda’wirindeku’shlikaledontawpaydaboliwbasqishiO’zbekstanaymag’inda
bulburmalaniwdin’ ta’sirisezilmegenha’mgeosinklinalsharayatdawametken. 
Paleozoyaqirinakelip, 
gertsintawlaripaydabolg’annanson’ 
qurg’aqliqlarmaydaniken’eydi, 
ten’izbolsaja’nequbla-batisqashegingen. 
Tasko’mir da’wirinde baslang’an gertsin burmalaniwi da’wiri Orayliq 
Qizilqum, Batis ha’m Qubla Tyanshan taw dizbekleri ko’terilgen. Perm 
da’wirine kelip gertsin burmalaniwi toqtag’annan keyin jemirile baslag’an 
ha’m paleozoy erasinin’ aqiri ha’m mezazoy da’wirinin’ baslarina shekem 
bul tawlar jaziq tawlarg’a aylanip qalg’an.Mezazoy erasindag’i kimmiriy 
burmalaniw O’zbekstan aymag’inda gu’zetilmegen. 
Por ha’m paleogen da’wirlerinde O’zbekstan aymag’ina ten’iz ja’ne 
bastirip keledi, batiqlardi ha’m tegisliklerdi ten’iz basadi ha’m de Qarataw 
ha’m Alay dizbegine shekem jetip baradi. Alay bug’azi Ferg’ana ten’izin 
Ta’jkstan ten’izi basseyni menen baylanistiradi. Alay, Tu’rkstan, Ferg’ana, 
Shatqal ha’m Nurata dizbekleri ataw ha’m yarim ataw ko’rinisinde ten’izden 
ko’terilip turg’an. Bul ten’iz trangressiyasi da’wirinde ten’iz jag’alarinda 
abrasion tegislekleri payda bolg’an, mayda shag’al, shag’al-qum ha’m 
ilaylardan ibarat sho’gindi jinislar ten’iz tu’bine jatqizilg’an. Olardin’ 
qalinlig’i Orayliq Ferg’anada 2500 metrge shekem baradi.Paleogennin’ 
aqirina kelip O’zbekstan aymag’ianan ten’iz sheginedi, bu’gilmelerde qizil 
ren’li continental jatqiziqlar toplana baslaydi. 
Neogen da’wirinde ku’shli alp burmalaniwi ju’z berdi. O’zbekstan 
aymag’indag’i gertsin burmalaniwinda ko’terilip, keying geologic 
da’wirlerde jemirilip pa’seyip qalg’an tawlar qaytaldan ko’terilip, jasaradi 
ha’m ha’zirgi relef ko’rinisleri qaliplese baslaydi. 
To’rtlemshida’wirbaslarinda da taw payda boliwi dawam etken. Batis 
Tyanshan dizbeklerinde ko’terilisler ju’z Bergen ha’m re;ef ko’rinisinin’ 
quram tabiwina eroziya ha’mde muzliqlar ta’siri ku’sheye baslag’an. 
To’rtlemshi da’wirde klimattin’ o’zgerip bariwi na’tiyjesinde tawlarda 
toplang’an qar ha’m muzliqlardan ju’da’ ko’p ag’ar suwlar payda bolg’an. 
Tawlardi ku’shli da’rejede jemirgen bul suwlar ju’da’ ko’p zuwalang’an 
o’nimleridi taw aldi qiyaliqlarina ha’m tegisliklerge alip ketti.Da’ryalar 
tegisliklerde adasip, tu’rli o’zenlerden aqqan ha’m na’tiyjede qalin qum 

---

ha’mde gill allyuviallarin toplag’an. Keyinshelik samal qumlardi oynatip, 
qayta 
jayip, 
sho’llerdegi 
ha’zirgi 
relef 
ko’rinisin 
ju’zege 
keltirgen.O’zbekstanda taw aldi qiya tegislik ha’m adirlarda, sonday-aq iri 
da’rya alaplarinda ko’p tarqalg’an tez zuwalaniwshi, 
gonak
, mayda 
danalardan ibarat karbonatli, boz tu’sli, sho’gindi taw jinisi-lyosstin’ kelip 
shig’iwi 
munozarali
. Ayrim alimlar lyossti ten’iz, ko’l, da’rya, suw-muzliq 
na’tiyjesinde payda bolg’an dep, basqalar bolsa eol protsessler sebebli payda 
bolg’an dep esaplaydi. Ko’p alimlar eol protsessler ha’m topraq payda boliw 
protsessinde payda bolg’an degen gipotezani maqullaydilar. O’zbekstanliq 
alimlar Orta Aziya lyossi allyuvial jol menen payda bolg’an degen sheshimge 
kelgen. 
Ja’ne soni aytiw kerek, to’rtlemshi da’wirde O’zbekstan aymag’inda 
taw dizbekleri menen taw arasindag’i batiqlar da a’stelik penen ko’terile 
baslag’an.Na’tiyjede nepgen da’wirinde jatqizilg’an sho’gindi qatlamlardi 
ag’ar suwlar juwa baslag’an, sol menen birge da’rya alaplarinda da’rya 
terrasalari payda bola baslag’an. Taw dizbekleri, taw araliq batiqlarinin’ 
ko’teriliwi olardin’ shetki, yag’niy taw dizbeklerine jaqin bo’limlerinde 
ku’shlirek bolg’an. Sol sebebli batiqlardin’ bul bo’limlerinde taw aldi qirlari 
(adir) ju’zege kelgen. 
O’zbekstan aymag’inda pleystotsenda qa’liplesken relef tiykarinan to’rt 
basqishta: Nanay (O
1
en’ a’yyemgi) Toshkent (О
2
), Mirzasho’l (О
3
) ha’m 
Sirda’rya (О
4
) basqishlarinda qa’liplesken. 
Juwmaq qilip aytiw mu’mkin, O’zbekstan aymag’indag’i tawlarinin’, 
tagisliklerinin’ ha’zirgi relefi neogen ha’m to’rtlemshi da’wirlerde payda 
bolg’an. Tawlar tiykarinan denudatsiya, tegislikler bolsa akkumulyatsiya 
protsessler na’tiyjesinde ha’zirgi ko’riniske kelgen aymaqlar.
Sonday-aq 
O’zbekstan ta’biyatti ha’zirgi jag’dayinin’ qa’liplesiwi tiykarinan to’rtlemshi 
da’wir dawaminda ju’z bergen