O’zbkiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi

Tayanch tushuncalar
Frigiya, Bolqon qabilasi, qora dengiz bo`yi friglari, assimilyatsiya, Ilion. Troya, Kichik
Osiyo, Tavr, Gordiy “Gordiy tuguni”, Midas, Kimmeriy, ma`buda Attisa, Sard, Gig, Mermnad
qabilasi, Ashurbanipal, Skif, Osuriya urug`i, Urartu, Van ko`li, Menua, Rusa I, Osuriya,
Teyshebani, Musasir, Argishtixinim, Eribuni er. avv. X asr oxiri.
Tavsiya etiladigan adabiyotlar
Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак йук. T.1998 yil.
Ладынин И. А. и др. История древнего мира: Восток, Греция, Рим. «Слово», «ЭксмоЭ-М.
2004.
À ð ó ò é ó í é à í 
Í. Áèàéíèëè (Óðàðòó). Åðåâàí, 1970
Ä ` é à ê î í î â È. Ì. Óðàðòñêèå ïèñ`ìà è äîcóìåíò`. Ì.-Ë., 1963.
Èñòîðèÿ äðåâíîãî ìèðà\Ïîä ðåä. Â. È. Êóçèøèíà. Ì., 1979
Èñòîðèÿ äðåâíîãî ìèðà\Ïîä ðåä. È. Ì. Ä`ÿêîíîâà, Â. Ä. Íåðîíîâîé, È. Ñ. Ñâåíòñèòñêîé. Ì.., 1983,
ò. ÈÈ, ëåêòñèÿ 3.
Ì ý ë è ê è ø â è ë è Ã. À. Óðàðòñêèå êëèíîîáðàçíèå íàäïèñè. Ì., 1960.
Ï èî ò ð î â ñ ê èé Á. Á. Âàíñêîå òñàðñòâî (Óðàðòó). Ì., 1959
5
-
mavzu. Qadimgi Sharqiy o’rtayer dengizi davlatlari
Reja
1.
Er. avv. III-II ming yilliklardagi davlat uyushmalari
2. Yamxad davlati va Giksoslar birlashmasi
3. Finikiya
4. Damashq podsholigi
5. Isroil-Yahudiya davlatlari
6. Sharqiy O’rtayer dengizi madaniyati
1.
Er. avv. III-II ming yilliklardagi davlat uyushmalari
Er. avv III – II ming yilliklardagi davlat uyushmalari Tavr tog`laridan va Frot daryosining
o’rta oqimining Misrgacha bo’lgan Sharqiy o’rtayer dengizi qirg`ogi hududi va Suriyani
qadimda yunonlar Finikiya va Falastin deb nomladilar. Qadimda bu hududning katta qismini
Xanaan deb atalgan dengiz qirg`ogi tashkil etardi. Bu yerda katta suv arteriyalari bo’lmay,
mahalliy hajmda uncha katta bo’lmagan Falastindagi iordan, Suriyadagi Oront daryolari mavjud
edi. Suv havzalarining taqchilligi dehqonchilikning rivojiga imkon tug`dirmagan. Livan tog`lari
Sharqiy o’rtayer dengizini bir qancha tumanlarga bo’lib, bir-biridan ajratgan edi. Cho’l va sahro
hududlarida ko’chmanchi qabilalar joylashdi. Shu bilan birga Sharqiy o’rtayer dengizi qirg`ogi
temir rudasi, keng o’rmonlar jumladan, mashhur Livan kedriga boy bo’lgan. Qadimda Sharqiy
o’rtayer dengizi qirg`ogida yashagan qabilalar va xalqlar to’g`risida qo’shni davlatlar manbalari
(Misrning Tell-Amarna arxivi, Xett hujjatlari, Osuriya ma'muriy yozishmalari)’va mahalliy yahudiy
dini yodgorligi bo’lgan Bibliya (yunon tilida «kitoblar» ma'nosini bildiradi) ma’lumot
beradi.Yahudiy bibliyasi xristian bibliyasini bir qismi bilan to’liq mos keladi va Vetxiy Zavet deb
ataladi. Yangi Zavet Iso payg`ambar hayoti va uning o’quvchilari faoliyati to’g`risidagi xristian
kitoblaridan iborat. Vetxiy Zavet yangi asr boshlarida rasmiylashdi. U an'anaviy 3 bo’lim qonun
yoki ta'limot (Tora), payg`ambarlar va pisaniya (Yozuv) dan iborat.
Er. avv. IV ming yillik oxirida Sharqiy o’rtayer dengizi qirg`ogi jamoalarida
hunarmandchilik va dehqonchilik rivojlanadi. Dastlab shimol keyin janubda kulolchilik charxi va

---

56
sopol kuydirish uchun maxsus o`choqlar tadbiq etila boshlandi. Metalldan keng foydalana
boshlandi, g`alla, zaytun daraxti va uzum yetishtira boshlangan.
Dehqonchilik, hunarmandchilik va savdoni rivojlanishi er.avv. III ming yillikda shahar
tipidagi manzilgohlarning paydo bo’lishiga sabab bo’ladi. Ana shunday shaharlardan biri
Finikiyada Bibldir. Bibl tosh devor bilan o’rab olingan. Shahar tosh to`shalgan ko`cha va tosh
devorlar bilan birga ibodatxonalarga ega bo’lgan. Bibldan Misrga kedr yog`ochi, smola, zaytun
moyi olib ketilgan. Misrda smoladan mumiyolashda foydalanilar edi. Misrdan Biblga badiiy
buyumlar, munchoqlar, alebastr va diorit ko`zalar, qimmatbaho qutichalar, tilla va kumushdan
ziynatlangan qurollar olib kelingan. Qirg`oq shaharlarida mulkiy tabaqalanish natijasida ijtimoiy
qatlamlarni paydo bo’lishi kuchayib borgan. Taxminlarga ko’ra, shu davrda shahar-davlatlarining
ilk uyushmasi paydo bo’ladi. Sekin-asta qirg`oqda Bibldan boshqa yana Finikiya shaharlari
Ugarit, Sidon va Tir paydo bo’lgan. Mamlakat ichkarisida shimoliy Suriyada Alalax shahri (er.
avv. IV ming yilliklar oxiri III ming yilliklar I yarmida) shakllanadi. Er.avv. III ming yilliklarda
Suriyadagi Ebla shahrida (hududi- 56 ga) taxminan 20-30 ming aholi yashagan. Eblada asosan,
hunarmandchilik va savdo rivojlanadi. Er. avv. XIV-XIII asrda bu shaharda saroy ansambllari
shakllangan. Bu yerda arxivlar, xom ashyo zaxiralari, qimmatli chet el mollari saqlangan. Eblada
Misr fir'avnlari nomlari yozilgan alebastr xumlari, 32 kg lazurit topilgan. Ebla Akkad hokimlari
tazyiqiga uchraydi. Er. avv. 2225 yilda Eblani Akkad podshosi Naramsuen bosib oladi. Ijtimoiy
jihatdan Ebla shahar-davlat bo’lgan. Davlat tepasida podsho turgan va u taxminan diniy
vazifalarni bajargan. Uning oldida maslahatchilar bo’lgan.
Madaniy jihatdan Ebla Shumer sivilizatsiyasi yutuqlarini o’zlashtirgan. Shumer-Ebla
lug`ati tuziladi. Ebla saroy devorlarini bezalishida Mesopotamiya me'morchiligi bilan aloqa yaqqol
ko’rinadi. Er. avv. III ming yillikda Falastinda Megiddo, Quddus va Laxesh shaharlari shakllanadi.
Barcha shaharlar mustahkam devorlar bilan o’rab olingan. Iordan daryosi vodiysida Xasor shahri
yirik markazga aylanadi. Er. avv. III ming yillikda Sharqiy o’rtayer dengizi qirg`ogi aholisi o’z
tarkibiga ko’ra xilma-xil edi. Shimolda xurrit qabilalari yashagan. Er. avv. II ming yilliklarda bu
yerda xettlar kirib keladi. Ammo er. avv. IV ming yilliklarda asosiy aholi semit shoxobchasi
tillarida so’zlashadi. Tadqiqotchilar sharqiy o’rtayer dengizi qirg`og’ida III –II ming yilliklarda
mavjud bo’lgan eblaid, qadimgi xanaan, ugarit va amoriy tillarini ko’rsatadilar.