Ўзбекистон республикаси адлия вазирлиги тошкент давлат юридик институти қ. Р. Абдурасулова

тасодифий 
жиноятчилар;
2) 
профессионал жиноятчилар;
3) 
потенциал 
жиноятчилар.
Ушбу таснифлаш тизими замирида рецидивист-
ларга қарши кураш бўйича махсус чора-тадбирлар ишлаб чиқи-
лади, синаб кўриш, шартли жазо бериш институтлари амал қи-
лади.
Умумий хулоса шуки, ҳар қандай тасниф муайян даражада 
шартлидир, деган фикрга деярли барча криминологлар қўшила-
ди. Зотан, таснифлаш учун қандай мезон асос қилиб олинганли-
ги ѐки таснифлашдан қандай мақсад кўзланганлигига қараб, 
жиноятчилар таснифи ҳар хил бўлиши мумкин. Шу сабабли 
амалда юқорида кўрсатилган типлардан биронтасига ҳам мос 
келмайдиган, айни вақтда «аралаш» белгиларга эга бўлган жи-
ноятчилар учраши мумкин.

---

70 
5-мавзу. ШАХС ҒАЙРИИЖТИМОИЙ 
МОЙИЛЛИГИНИНГ ШАКЛЛАНИШИ ҲАМДА МУАЙЯН 
ЖИНОЯТ СОДИР ЭТИШ МЕХАНИЗМИ
 
1.
 
Умумий асосий қоидалар 
2. Шахснинг салбий хулқ-атвори шаклланишига таъсир 
этувчи асосий омиллар 
3. Муайян ҳаѐтий вазият 
4. Психологик механизм 
5.1. Умумий асосий қоидалар 
Муайян жиноий хулқ-атвор механизмини ўрганиш ва тав-
сифлаш учун диалектиканинг асосий методологик принципла-
рига мурожаат этишимиз лозим бўлади. Шу нуқтаи назардан 
«хусусий», «умумий» ва «махсус» категориялари объектив бор-
лиқ ҳодисаларини, унинг муайян жиҳатларини акс эттиради.
Олам муайян ҳодисалардан таркиб топади. Лекин улар мус-
тақил эмас, балки ўзаро боғлангандир. Манбалари, айрим хусу-
сиятлари бир бўлган ва ичдан боғланган баъзи бир ҳодисалар 
гуруҳларга бирлаштирилиши мумкин.
Ҳар бир фан ўз таянч нуқтасига эга бўлиши лозим. Кимѐда 
муайян элемент, биологияда – индивид, криминологияда – жи-
ноят (индивидуал хулқ-атвор) шундай таянч нуқтаси ҳисобла-
нади. Кимѐвий элементларнинг ҳар бири алоҳида хоссаларга 
эга, аммо уларнинг умумий хоссалари вақти-вақти билан так-
рорланиб турганлиги сабабли, улар ўртасида боғланиш мавжуд. 
Биологияда индивид (мавжудот) нафақат ўзига хос белгиларга, 
балки уни бошқа индивидларга яқинлаштирадиган умумий бел-
гиларга ҳам эгадир. Шу такрорланувчи муҳим белгиларга асос-
ланган ҳолда индивидлар муайян турларга гуруҳланади.
Ҳар қандай жиноят – мураккаб ҳодиса. У фақат ҳодиса сифа-
тида мураккаб эмас. Жиноят – бир қанча омиллар боғланиши ва 
ўзаро таъсири натижаси (оқибати)дир. Бу омилларнинг ҳам ҳар 
хил турлари бўлиши мумкин. Аммо уларнинг орасида энг муҳи-
мини ажратиш мумкинми? Бошқача айтганда, ушбу натижа – 
оқибатнинг вужудга келишида қайси муҳим омиллар ѐки «иш-
тирокчилар» қатнашади? Бу, энг аввало, индивид ѐки муайян 
жиноий қилмиш содир этган одамнинг шахсидир. Ушбу шахс-

---

71 
сиз оқибат – жиноят рўй бермаган бўлур эди. Аммо шахс – онг-
ли мавжудот, шу боис у жиноий қилмиш (ҳаракат ѐки ҳаракат-
сизлик) содир этишга нисбатан муайян хоҳиш-иродага эгадир. 
Бинобарин, бу ерда жиноятчи шахсининг хоҳиш-иродаси би-
ринчи ўринга чиқади. 
Боз устига, хоҳиш-ирода йўқ жойда вужудга келмайди. У, ўз 
навбатида, камида иккита бошқа омилнинг натижаси (оқиба-
ти)дир. Бу омиллар қуйидагилардир: 
а) жиноятчининг шахси шаклланган шарт-шароит, ушбу 
шахс жиноий қилмиш содир этишига имконият яратган унинг 
эътиқодлари, одатлари, қарашлари, эҳтиѐжлари; 
б) жиноят содир этилган муайян ҳаѐтий вазият шарт-
шароитлари.
Кўриб турганимиздек, қайд этиб ўтилган асосий омиллар 
алоҳида, бир-бирига боғлиқ бўлмаган ҳолда эмас, балки ўзаро 
боғланган ва ўзаро таъсирга киришган ҳолда таъсир кўрсатади. 
Бинобарин, ҳар қандай жиноят даражасида сабабиятнинг эле-
ментлар занжири қуйидаги уч бўғиндан таркиб топади: 
а) жиноят содир этган шахснинг хоҳиш-иродаси (сабабият 
занжирининг энг яқин қисми)дан; 
б) муайян салбий кўникмалар, одатлар, қарашлар, эътиқод-
лар, манфаатлар, эҳтиѐжлар ва ҳоказолар муайян ҳаѐтий вазият 
билан ўзаро таъсирга киришиши (сабабият занжирининг бево-
сита ѐки марказий қисми)дан; 
в) жиноят содир этган одамнинг шахси шаклланган ноқулай 
(салбий) шарт-шароит (сабабият занжирининг энг охирги, ле-
кин энг чуқур қисми)дан.
Вақт кўрсаткичига (мезонига) асосланадиган бўлсак, сабаби-
ят комплексининг мазкур схемаси тескари тартибда тузилиши 
мумкин. Шундай қилиб, шахс шаклланишининг ноқулай (сал-
бий) ҳаѐтий шарт-шароитлари одамни муайян жиноий хулқ-
атворга (ҳаракатга) олиб келадиган энг муҳим, энг кучли ва 
чуқур асосий сабабдир.
Муайян шахснинг жиноий хулқ-атворидаги сабабият ком-
плексини аниқлашдан мақсад кўрсатиб ўтилган бўғинларнинг 
ҳар бирини ўрганиб чиқиш ва тавсифлашдан иборатдир.