O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “moliya” kafedrasi

Pul mablag‘lari aylanishi siklining davomiyligi
(cash cycle life) – bu 
firma o‘z mahsulot yetkazib beruvchilariga to‘lashni boshlashi kerak bo‘lgan sana 
va o‘z iste’molchilaridan pul olishni boshlaydigan kun oralig‘idagi vaqt. 14.2-
rasmda ko‘rinib turibdiki, pul mablag‘lari aylanishi siklining davomiyligi tovar-
moddiy zaxiralarining korxona-daligi vaqti bilan debitorlik qarzlari muddatidan 
iborat bo‘lib, bu muddatdan kreditorlik qarzi muddati olib tashlanadi, ya’ni : 
Pul mablag‘lari 
aylanishi sikli 
davomiyligi 
= 
Tovar-moddiy 
zaxiralarning 
korxonada bo‘lish 
vaqti 
+ 
Debitorlik 
qarzi 
muddati 
– 
Kreditorlik 
qarzi muddati 
Zaruriy aylanma kapital hajmi pul mablag‘lari aylanishi sikli davomiyligiga 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq. Agar kreditorlik qarzi muddati yetarlicha davomli 
bo‘lib, tovar-moddiy zaxiralarining korxonadaligi vaqti bilan debitorlik qarzlari 
muddatini o‘z ichiga olsa, firmaga aylanma kapitalning umuman keragi yo‘q 
118
Agarda firma to‘lovlarni bo‘nak (avans) tarzida amalga oshiruvchi xaridorlarga chegirmalarni taklif etsa, u 
holda bunday chegirmalar miqdori noaniq foizli to‘lov hisoblanadi. Agar firma mahsulot (mol) yetkazib beruvchi 
tomonidan taklif etilgan chegirmadan voz kechib, bu orqali hisoblar bo‘yicha to‘lovlari muddatini uzaytirsa, 
bunday chegirma ham noaniq foizni namoyon etadi.

---

446 
bo‘ladi. 
21-rasm.
Pul mablag‘lari aylanishi sikli
Qanday amal (harakat)lar kompaniyalarning aylanma kapitaliga bo‘lgan 
ehtiyojini qisqartirish imkonini beradi? Pul mablag‘lari aylanishi sikli 
davomiyligini hisoblash tenglamasidan ko‘ramizki, firma o‘zinining aylanma 
kapitalga bo‘lgan ehtiyoji darajasini quyidagi tarzda kamaytirishi mumkin: 

Zahiralar omborda saqlanadigan vaqtni qisqartirish
. Bunga erishish uchun 
tovar-moddiy boyliklar harakatini boshqarish jarayonini takomillashtirish yoki 
mahsulotni faqat ishlab chiqarish jarayonida unga ehtiyoj tug‘ilgan vaqtda aniq 
yetkaza bera oladigan mahsulot yetkazib beruvchilar bilan shartnoma tuzish 
kerak; 

Debitorlik qarzlarini tezroq pulga aylantirish. 
Bunga bir necha yo‘l bilan 
erishish mumkin. Masalan, qarzlarni undirish jarayoni samaradorligini oshirish, 
tezroq to‘laydigan mijozlarga chegirmalar taklif etish, shuningdek to‘lash 
muddati kechiktirilgan hisoblarga foiz yozish orqali. 

O‘z kreditorlik qarzlarini to‘lash muddatini cho‘zish orqali.