326
masalalari va
byudjet jarayoniga tegishli bo’lgan boshqa masalalar ko’rib chiqilgan.
Moliya nazariyasi masalalari bo’yicha
munozaralarning mohiyati
kengaytirilgan takror ishlab chiqarish tizimida moliyaning o’rnini aniqlashga borib
taqaladi. K.Marksning siyosiy iqtisod yagona nazariyasiga tayangan holda turli
kontseptsiyalarning mualliflari ikki guruhga bo’linadi. Birinchi guruh
mualliflarining fikricha, moliyaning o’rni - bu faqat noekvivalent xarakterga ega
bo’lgan pul mablag’larini taqsimlash tizimidir. Ana shundan kelib
chiqqan holda,
moliya faqat bilvosita va taqsimlash orqali moddiy boyliklarni ishlab chiqarish,
almashuv va iste’mol munosabatlariga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Bu guruhga kiruvchi
iqtisodchi-olimlarning yorqin namoyondalari V.D’yachenko, G.Tochilnikov va
M.
Shermenyov edilar.
E.Voznesenskiy, A.Aleksandrov, A.Birman va boshqalardan iborat bo’lgan
iqtisodchi-olimlarning ikkinchi guruhi bu masalaga nisbatan boshqacha qarashga
ega bo’lgan. Bu guruhga kiruvchi olimlarning fikricha, moliyaviy
munosabatlarning mohiyatini takror ishlab chiqarishning barcha to’rt
bosqichi
yoki uning bir necha bosqichi belgilab beradi. Bunday yondoshuv moliyaning
kengaytirilgan kontseptsiyasidan darak beradi.
Moliya nazariy kontseptsiyasi asosidagi ana shunday farqlardan kelib
chiqqan holda iqtisodchi-olimlarning moliyaviy munosabatlarning o’ziga xos
xususiyatlari, moliyaning funksiyalari, moliyaning chegaralari, moliya tizimining
tarkibi va boshqa shunga o’xshash bir necha xususiy masalalarga nisbatan
qarashlari ham turlicha bo’lgan.
Moliya nazariyasining rivojlanishi bilan bir vaqtning o’zida 1950-yillarning
oxiri va 1960-yillarning boshlarida printsipial jihatdan yangi ko’rinishga ega
bo’lg
an amaliy moliyaviy tadqiqotlar ham paydo bo’ldi. Agar 1930- va 1950-
yillarning boshlarigacha amaliyotda moliyaviy munosabatlarni tashkil etish
masalalariga bag’ishlangan ishlar, asosan, mavjud holatni yozma bayon etish yoki
maqtash xarakteriga ega bo’lsa, 1960-yillarda boshlangan xo’jalik islohotidan keyin
tanqidiy xarakterga ega bo’lgan va alohida
moliyaviy instrumentlarni
takomillashtirish bo’yicha ishlanmalarga ega muhim ishlar e’lon qilina boshlandi.
Bunga misol qilib, birinchi navbatda, A.Birmanning kitoblarini ko’rsatish mumkin.
Uning kitoblarida ilk marta korxonalar moliyasining masalalari etarli darajada yuqori
bo’lgan tartibda qo’yilgan edi. Shuningdek, uning asarlarida birinchi marta xo’jalik
hisobi sharoitida moliyaviy kategoriyalardan foydalanish masalalari ishlab
chiqildiki, ular muallif talqinida sotsializm sharoitida bozor xo’jaligining
elementlariga ega edi.
Shu davrda moliyaviy resurslar va korxonalar moliyasini boshqarishning
mazmuni birinchi marta o’rganishga kirishildi. A.Birmanning ishlari 1960-1980-
yillardagi iqtisodchi- olimlarning (P.Bunich, G.Bazarova, V.Senchagov, S.Sitaryan,
M.Romanovskiy, V.Kolesnikov, P.Jevtyak, D.Molyakov va boshqalar) ishlarida
327
korxonalar moliyasini tadqiq etishda, o’ziga xos, turtki bo’ldi.
Byudjet sohasining muammolarini tadqiq etish bu davrda ikki yo’nalish asosida
amalga oshirildi: 1) byudjet daromadlari va xarajatlarining rivojlanishi; 2) mahalliy
byudjetlarni tashkil etish. Biroq, shu davrlarda byudjet masalalarini kompleks tadqiq
etishni moliya fanida hukmronlik qilgan ma’lumotlarning etarli emasligi va g’oyaviy
qotib qolishlarning mavjudligi ancha murakkablashtirgan edi. Bu davrdagi davlat
byudjetiga bag’ishlangan yirik izlanishlar qatoriga G.Rabinovich, S.Sitaryan,
Ya.Liberman, V.Rodionova va L.Pavlovalarning ishlarini ko’rsatish mumkin.
Sug’urta ishiga nisbatan davlat monopoliyasining mavjudligi sug’urta
masalalarini o’rganishga o’zining keskin salbiy ta’sir ko’rsatdi. Bu sohadagi nazariy
tadqiqotlar K.Marksning sug’urta
fondlarining zarurligi, mazmuni va roli
to’g’risidagi tasavvurlarini interpretatsiya qilishga bag’ishlangan bo’lib, etarli
darajada ilmiy yangiliklarga ega emas edi. Shu davr sug’urtasining nazariyasi va
amaliyotini
umumlashtirgan
L.Motilev,
L.Reytman
va
E.Kolomin,
X.Shennaevlarning ishlari, birmuncha, diqqatga sazovordir.
Shu davrlarda xorijiy mamlakatlarning moliyaviy munosabatlarini tahlil va
tanqid qilish masalalariga ham katta e’tibor qaratilgan edi. Shu
munosabat bilan, bir
tomondan, kapitalizm moliyasining rivojlanishiga bag’ishlangan ishlarni
(B.Boldirev, L.Drobozina, L.Pavlova, L.Okuneva va boshqalarning asarlarini)
alohida ajratib ko’rsatish maqsadga muvofiq bo’lsa, ikkinchi tomondan, sotsialistik
mamlakatlarda moliyaviy instrumentlarning rivojlanish tendentsiyalari va o’ziga xos
xususiyatlarini tadqiq etishga bag’ishlangan ishlar (D.Butakov, Yu.Kashin va
boshqalarning asarlari) ham diqqatga sazovor bo’lganligini e’tirof etish zarur.
Moliya fanining hozirgi holatiga (ahvoliga) tavsifnoma bera turib, qayd etish
kerakki, bu sohaga bag’ishlangan chuqur nazariy va amaliy ishlar hozirgi sharoitda
mavjud emas. Ayrim mualliflarning ishlari metodologik va metodik xarakterga
emas, balki mavjud narsani oddiy tarzda bayon etish xarakteriga ega. Boshqa bir
mualliflar mavjud bo’lgan qarashlar va instrumentlarni hozir sharoitga moslashtirish
bilan band. Uchinchi guruhga kiruvchi mualliflar esa xorijlik mualliflar ishlarini
kompilyativ tarzda bayon qilish bilan ovora. Bularning barchasi quyidagi bir necha
holatlarning mavjudligi bilan izohlanadi:
marksistik siyosiy iqtisodni tadqiq etishning yagona nazariy asosi g’oyib
bo’ldi. Eski yo’nalishlar bo’yicha munozaralarni o’tkazish o’z
dolzarbligini
yo’qotdi;
bozor iqtisodiyoti voqeliklarini o’rganishning zamonaviy metodologiyasini
qo’llashda ko’plab iqtisodchilarning tayyor emasligi va barqaror moliyaviy
ma’lumotlarning yo’qligi natijasida moliyaning amaliy masalalarini tadqiq etish
murakkablashgan;
moliya sohasida fundamental va amaliy tadqiqotlarni rivojlantirish uchun
barqaror qonunchilik asos mavjud emas.
