Strategik menejment

13-rasm. M. Porterning «beshta kuch» modeli 
Tarmoqdagi raqobatning tuzilmasi tarmokdagi konsolidatsiya darajasiga
(uning fragmentlanganligi, oligopoliya yoki monopoliya sharoitlari mavjudligi)
bog‘liq. Fragmentlangan tarmokda potentsia xatarlar qulay imkoniyatlarga 
qaraganda ko‘proq bo‘ladi, chunki bunday tarmokdarga kirib kelish nisbatan engil. 
Konsolidatsiyalangan tarmoo‘larda odatda katta va musta 
kompaniyalar faoliyat ko‘rsatadilar. Binobarin, bir kompaniyaning 
raqobatchilik faoliyati boshqa raqobatchilarning bozordagi ulushiga bevosita 
ta‘sir qiladi, natijada ular tezda bunga javoban harakat qiladi va raqobat 
kuchayadi. Bunday kompaniyalarning «narx urushi» olib borish imkoniyati 
Potentsial raqobatchilarning kirish 
xavfi 
Etkazib beruvchilarning 
«savdolashish» imkoniyati 
Xaridorlarning 
«savdolashish» 
O‘rinbosar mahsulotlar xavfi 
Amaldagi firmalar (sotuvchilar) 
o‘rtasidagi raqobat 

---

53
raqobatning asosiy xatarli kuchidir. Bunday hollarda kompaniyalar sifat ustunliklari 
bo‘yicha raqobatlashishga intiladilar ya‘ni «raqobatchilik urushi» savdo markasiga 
sodiqlik va «narx urushi» strategiyasini kamaytirish mavqelaridan olib
boriladi. Bunday taktikaning muvaffaqiyati tarmoqda mahsulotni
tabaqalash imkoniyatlariga bog‘liq. 
Tarmoqda talabning o‘sib borishi raqobatning susayishiga va ayni paytda 
ekspansiya uchun katta imkoniyatlar vujudga kelishiga olib keladi Talab bozor bilan 
birga o‘sib boradi. Kompaniyalar investitsiyalarning qaytish tezligini oshirish 
imkoniyatiga ega bo‘ladilar, bu esa ularga bo‘lgan e‘tiborni kuchaytiradi. 
Aksincha, o‘sishning sekinlashuvi raqobatni kuchaytirib yubo-radi, natijada, 
kompaniyalar sotish bozorlarini faqat boshqa kompa-niyalardan tortib olish 
hisobigagina qo‘lga kiritishlari mumkin bo‘lib qoladi. Shunday qilib, talabning 
kamayishi raqobatning kuchayishiga olib keladigan asosiy xavfdir. 
Tarmoqda talab kamaygan paytda chiqish to‘siqlari jiddiy xavfga aylanadi. 
Chiqish to‘siqlari iqtisodiy va hissiy omillar bo‘lib, ular kompaniyaning daromadi 
juda oz bo‘lgan hollarda ham qo‘llab-quvvatlab turadi. Natijada ortiqcha ishlab 
chiqarish quvvatlari paydo bo‘ladi, bu esa narx raqobatining jonlanishiga olib 
keladi, chunki kompaniyalar bekor turgan iuvvatlardan foydalanishga urinib, 
narxni pasaytirib yubordilar. 
Odatda chiqish to‘siqlari quyidagilarni o‘z ichiga oladi: 
- asbob-uskunalarga ajratilgan investitsiyalarni boshqa muqobil ishlarga 
ishlatib bo‘lmaydi va agar kompaniya bu sohani tark etsa, uskunalarni tashlab 
yuborishga to‘g‘ri keladi; 
- chiqish qiymatining ishdan bo‘shatiladigan ishchilarga to‘lanadigan 
mablag‘lar hisobiga qat‘iy belgilab qo‘yilganligi; 
- xo‘jalikning o‘rta bo‘g‘inlari o‘rtasidagi strategik o‘zaro 
munosabatlar, masalan, senergizm yoki ular o‘rtasidagi integratsiya; 
-tarmoqqa iqtisodiy bog‘lio‘lik; masalan, agar kompaniya 
diversiyalanmagan bo‘lsa, u tarmokda qolishga majbur bo‘ladi. 
Tarmoqdagi firmaga ta‘sir qilayotgan raqobat kuchlari tarmoqning tsikli 
mobaynida o‘zgarib, rivojlanib boradi. Tarmoqning jadal suratlar bilan
o‘sishi raqobat kuchlarini zaiflashtirib qo‘yadi. Bu bosqichda ekspansiya
va bozor sohalarini egallab olish uchun qulay imkoniyatlar vujudga 
keladi. O‘sish sekinlashgan paytda raqobat-ning va ayniqsa napx raqobatining 
xavfi kuchayib ketadi. Yetuklik bosqichida raqobat xavfi kamayadi, narx
raqobatini narx peshqadamlarining kelishuvi hisobiga cheklash imkoniyati 
vujudga keladi. Shuning uchun bu bosqichda daromadlar nisbatan yuqori 
bo‘ladi. Bu bos-qichda narxga bog‘liq bo‘lmagan raqobat katta rol o‘ynashi 
mumkin bo‘lib, u mahsulotlarni tabaqalash
ustunliklaridan foydalanadigan

---

54
kompaniyalar uchun juda muhimdir. Tanazzul bosqichida vaziyat o‘zgaradi
Chiqish to‘sio‘lari yuqori bo‘lsa, raqobat juda kuchayadi, daromad
kamayadi va narx urushi xavfi vujudga keladi. 
Porterning «uchinchi kuchi» xaridorlarning «savdolashish» 
imkoniyatidir. U eng yaxshi sifat yoki xizmat ko‘rsatishga bo‘lgan talab tufayli 
narxlarga tazyiq ko‘rsatish xavfini vujudga keltiradi. Zaif xaridorlar esa, aksincha, 
narxlarning o‘sishiga va daromadning ortishiga yo‘l qo‘yadilar. Xaridorlar quyidagi 
hollarda ayniqsa kuchli bo‘ladi: 
- etkazib beruvchi soha bir necha kichik kompaniyalardan tarkib topgan bo‘lib, 
xaridorlar kam bo‘lganda; 
- xaridorlar tovarlarni katta mikdorda sotib olganda; 
-tarmoq o‘z faoliyat turidan kelib chiqqan holda xaridorlarga kuchli darajada 
bog‘liq bo‘lganda; 
- xaridorlar bir necha etkazib beruvchi tarmoo‘lar ichidan eng past iklif 
qilayotgan bittasini tanlash imkoniyatiga ega bo‘lganda (bu trmokda narx raqobatini 
kuchaypiradi); 
- xaridorlar uchun turli kompaniyalardan tovar soting olishni pdtsy jihatdan 
yaxlit bitta xarid deb qarash mumkin bo‘lganda va hokazo. 
To‘rtinchi raqobat kuchi - etkazib beruvchilarning tazyiq ko‘rsatishidir. Bu 
tazyiq natijasida etkazib beruvchilar narxlarni kutarish bilan taxdid solib, 
kompaniyalarni etkazib berilayotgan lot mikdorini kamaytirishga majbur qiladi va 
daromadni pasaytiradi. Bunga muqobil ravishda - zaif etkazib beruvchilar o‘z 
mahsulotlariga bulgan narxni pasaytirishga va yuqoriroq sifatni talab qilishga imkon
beradilar. Quyidagi hollarda etkazib beruvchilar tomonidan ko‘rsatiladigan 
tazyiq ayniqsa, kuchli bo‘ladi: 
- yetkazib berilayotgan mahsulotning o‘rnini bosa oladigan tovarlar kam bulib, u 
kompaniyaning ishonchli mahsuloti bo‘lganda; 
- tarmoqdagi kompaniyalar ta‘minotchi firmalar uchun 
bo‘lmaganda; 
- yetkazib 
berilayotgan 
mahsulotlarning 
sifati 
yuqoriligi 
tus 
kompaniyalarning 
boshqa 
mahsulotga 
o‘tishi 
qimmatga 
tushganda; 
-yetkazib beruvchilar ilgari tomon vertikal integratsiyalanish xavfidan 
foydalanganda; 
-sotib oluvchi kompaniyalar orqaga tomon vertikal integratsiyalanish xavfidan 
foydalana olmaganda. 
Beshinchi raqobatchi kuch - tovarning o‘rnini bosuvchi
mahsulotlarning paydo bo‘lish xavfidir. Tovarning o‘rnini to‘liq oladigan
mahsulotlarning mavjudligi jiddiy xavf tug‘diradi va kompaniya narxlarini 
hamda daromadlarini cheklab qo‘yadi. Ammo, kompaniya mahsulotlarining o‘rnini 

---

55
bosa oladigan tovarlar kam bo‘lsa kompaniya narxlarni oshirishi va qo‘shimcha
daromad olishi mumkin. Kompaniyaning strategiyasi bu dalildan foydalana olishi 
lozim. 
Tarmoqdagi raqobat darajasiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi: 
1.
Shafqatsiz raqobat. 
2.
Jadal raqobat. 
3.
Me‘yordagi raqobat. 
4.
Jalb qiluvchi zaif raqobat. 
Bozorga yangi kirib kelgan firma yangi ishlab chiqarish quvvatiga, 
ayrim hollarda kattagina resurslarga ham ega bo‘lish mumkin. Bunday
firmalar bozorda o‘z o‘rnini topib egallash uchun kurashadi. Bozorda yangi
raqobatchining paydo bo‘lishi quyidagi omillarga bog‘liq: 
bozorga kirish borasidagi to‘siqlar; 
bozorda ishlayotgan kompaniyalarning reaktsiyasi; 
ishlab chiqarish miqiyosining tejamkorligi {bunday ustunli bozorda
ishlayotgan katta hajmga ega bo‘lgan kompaniyalarda bo‘ladi. Yangi firma esa 
bozorga birdaniga katta hajm bilan chiqolmaydi); 
texnologiya va nou-xau ga erishish imkoniyatining yo‘o‘ligi; 
«o‘qitish tajriba» egri chizig‘ining samarasi; 
xaridorlarning ma‘lum tovar markalariga moyilligi; 
- korxona hajmiga bog‘liq bo‘lmagan xarajatlarning teng emasliga; 
- sotish kanallariga kira olish; 
-nazorat qiluvchi organlarning harakatlari (litsenziya| ruxsatnomalar); 
- tariflar va tarifdan tashqari cheklashlar (dempingga qarshi| qonunchilik, 
mahalliy firmalarning majburiy ishtiroki). 
3.2. Raqobat kuchlari tarkibida o‘zgarish yasovchi omillar. 
Bozordagi vaziyat tez-tez o‘zgarib turadi, chunki bozorda" 
ishlayotgan kompaniyalar bozorga kirib kelayotgan yangi firmalarni o‘z 
siyosatini o‘zgartirishga majbur qiladi. Bozorda eng ko‘p ta‘sir qiladigan kuchlar 
«raqobatni harakatlantiruvchi kuchlar», deb ataladi. Bu kuchlarni taxlil qilish ikki 
bosqichdan iborat: 
1.Harakatlantiruvchi kuchlarni aniqlash. 
2.Ushbu kuchlar ta‘sirini aniqlash. 
Bozorda eng ko‘p uchraydigan harakatlantiruvchi kuchlar quyidagilardan
iborat: 
- iqtisodiy o‘sishning uzoq muddatli tendentsiyalaridagi 
o‘zgarish; 
- iste‘molchilar tarkibi va tovarlardan foydalanish 
usullarining o‘zgarishi; 

---

56
- yangi mahsulotlarni joriy qilish; 
-texnologik o‘zgarishlar; 
- marketing tizimidagi o‘zgarishlar; 
-yirik firmalarning bozorga kirishi yoki chiqishi; 
-nou-xau ning tarqalish darajasi; 
- tarmoqlar keng qamrovliligining o‘sishi; 
- unumdorlik va xarajatlar tarkibining o‘zgarishi; 
-xaridorlar moyilligining tabaqalangan tovarlardan standart tovarlarga
o‘tishi; 
-davlat qonunchiliga va siyosatidagi o‘zgarishlarning ta‘siri; 
- ijobiy qadriyatlar, moyilliklar va turmush tarzining o‘zgarishi; 
-noaniqlik va tavakkalchilik omillari ta‘sirining kamayishi. 
3.3. Kompaniya raqobat mavqeining kuchli va zaif jihatlari 
Tarmoqdagi raqobat tarkibini o‘rganishdagi keyingi qadam bu 
bellashayotgan kompaniyalarning, bozordagi o‘rnini aniqlashdir. Jumladan 
firmalar raqobat mavqeini taqqoslashning asosiy strategik guruhlar haritasini 
tuzishdir. 
Strategik guruhlar xaritasi – tarmoqda raqobatlashayotgan firmalarning 
raqobat mavqelarini aks ettiruvchi asbobdir. Bu tahliliy usul tarmoqning 
umumiy taxlili va har bir firmaning bozordagi mavqeini bir - biriga 
bog‘laydi. Buning uchun tarmoqda ishlayotgan barcha kompaniya va firmalar 
strategik guruxlarga bo‘linadi. Strategik guruxlarga raqobat uslubi va bozordagi
mavqei bir xil bo‘lgan firmalar kiritiladi. Bozordagi asosiy rakobatchilar necha 
bo‘lsa, strategik guruhlar soni ham shuncha bo‘ladi, ammo buning uchun
raqobatchilarning har biri o‘zining rakobat usuliga va bozorda o‘z
mavqeiga ega bo‘lishi lozim. 
Strategik guruhlar xaritasini tuzish tartibi quyidagicha: 
1.Tarmoqdagi firmalarning bir-biridan farqlantiruvchi belgilari
anio‘lanadi. 
2. Xaritaning qo‘lari bo‘ylab turli tavsiflashlarning juftligi tushiriladi. 
3. Firmalar xaritaga ikki o‘zgaruvchan ko‘rsatkichlarga asosan 
joylashggiriladi. 
4. Bitta strategik zonaga kirgan firmalar strategik guruhga 
birlashtiriladi. 
5. Har bir strategak guruh atrofida aylana chiziladi. Aylananing diametri har 
bir strategik guruhning bozordagi o‘rni proportsional bo‘ladi. Ana shu 
ko‘rsatkichlardan foydalm strategik guruxdarning ikki o‘lchamli xaritasini tuzish 
mumkin. 

---

57
Bir tarmoqda faoliyat ko‘rsatayotgan firmalarning nisbiy raqobat 
mavqelarini o‘rganish uchun strategik guruhlash jarayonlari, foydalaniladi. 
Bir strategik guruxdagi kompaniyalar mahsulotlar ko‘lamin kengligi, tovar 
harakati kanallaridan foydalanish usullari, qxd texnologik yondatuvlar, vertikal 
integratsiyalanish darajasi, servis texnologik xizmat ko‘rsatish (xarakteri) tabiati 
kabi turli belgi bo‘yicha birlashishlari mumkin. Tarmokda bozorga nisbatan strate 
yondashuvlari bir xil bo‘lgan bitta strategik guruh mavjud bo‘lishi mumkin. 
Strategik guruhlar xaritasini tuzish va firmalarni u yoki guruh tarkibiga 
kiritish quyidagicha amalga oshiriladi: 
1. Tarmoqdagi firmalarni bir-biridan farqlovchi raqobat tavsiflar 
anio‘lanadi ( narx, sifat, faoliyat geografiney, integra darajasi, mahsulot 
nomenklaturasi va hokazo). 
2.Firmalarning holati ikki chiziqli chizmaga joylashtiri 
(tanlab olingan xususiyatlari bo‘yicha). 
Bir strategik sohaga to‘g‘ri keladigan firmalar anio‘lanadi. 
Har bir guruhning tarmoqdagi umumiy savdo hajmidagi ulutsh 
anio‘lanadi. 
Shunday qilib, tarmoqni strategik guruhlashning yuqorida ayti| o‘tilgan ikki 
o‘lchovli xaritasi tuziladi 
Agar jiddiy tafovutlar soni ikkitadan ortiq bo‘lmasa, bir necha xarita 
tuzish maqsadga muvofiqdir. Gurli strategik guruhlar bir-biriga qanchalik 
yaqin joylashgan bo‘lsa ular o‘rtasidagi raqobat shunchalik kuchli bo‘ladi. 
Eng yaqin raqobatchilarning fe‘l-atvorini o‘rganish juda muhim. 
Raqobatchilarning strategiyasini, ularning kelgusida qanday yo‘l tutishni 
bilmay turib, ular bilan muvaffaqiyatli raqobatlashish pi emas. Raqobatchilar 
nima qilayotganligi va nima qilmoqchi bulganligini bilish kompaniyaning 
strategik faoliyati uchun nihoyatda zarur, aks holda u har doim mudofaa
istehkomida bo‘lishga majbur buladi. Raqobatchilarningstrategiyalari 4-jadval 
yordamida aniqlanadi. Odatda, raqobatchilarning maqsadi va strategiyalari 
xakidagi ma‘lumotlarni ushbu jadval yordamida umumlashtirish muayyan 
rakobatchilik xatarlari va mavqelarini baholash uchun etarlidir. Firmalarning 
raqobatchilikdagi kelgusi mavqelarini baholash uchun ularning bozordagi o‘z
ahvolini yaxshilash imkoniyatlariga e‘tiborni karatish lozim. Agressiv
raqobatchilar yangi strategik tashabbuslar manbaidir. O‘z maqsadiga
erishgan raqobatchilar o‘zlarining hozirgi strategiyasini amalga oshirishda 
davom etadilar. Bezovta va moliyaviy jixatdan og‘ir ahvolda qolgan raqiblar
xujumchi yoki mudofaachi sifatida yangi-yangi strategik xatti-harakatlarni 
qo‘llashlari mumkin. Shu bois o‘zingizni ushbu kompaniya menejerlarining

---

58
o‘rniga qo‘yib kurishingiz va ularning qanday yo‘l tutishi mumkinligini 
mulohaza kilib ko‘rishingiz mumkin.