1. Badiiy taxlilni amalga oshirish boskichlari.
2. Badiiy tasvirlash boskichlari.
3. Asar taxlili jarayonida badiiy tasvir boskichlariga xos jixatlarni xisobga olishning zaruriyati.
4. Ilmiy va ukuv taxlillarida boskichlarga amal kilishning uziga xosligi.
Tayanch tushunchalar:
"Taxlil boskichlari", "tasvir boskichlari", "tayyorlanish", "taxlil kilish", "bayon etish",
"kursatish", "xulosalash", "bayon etish", "kursatish", "aks ettirish", "tasvirlash", "tadkik etish".
Badiiy taxlil muayyan xozirlikni talab kiladigan ilmiy-estetik jarayondir. Bu jarayon muayyan
boskichlarga bulingan xolda amalga oshiriladi. Chunki boshka xar kanday faoliyat singari badiiy
taxlil xam birdaniga sodir etilmaydi. Badiiy asarni taxlil etishda matn bilan ishlashning uch
boskichi borligini kuzatish mumkin. Birinchi boskichida tadkikotchi badiiy asar yuzasidan uzi
takdim etmokchi bulgan talkinga imkoniyat xozirlaydi. Ilmiy taxlilning ikkinchi boskichida
badiiy matn taxlil kilinadi va bu taxlil imkon kadar xayotiy va badiiy mantik nazaridan xamda
olamni estetik kura bilish jixatidan asoslangan bulishiga e'tibor kilinadi. Uchinchi boskichda
matndan xulosa chikariladi, asarning yutuk va kamchiliklari kursatiladi xamda uning
kadriyatlarimiz tizimidagi urni belgilab beriladi. Aytilganlardan kurinadiki, badiiy taxlil
mobaynida tayyorlanish, taxlillash va umulashtirish-xulosalash singari uch boskich bosib utilishi
lozim.
Tayyorgarlik boskichida taxlil etiladigan asar matni urganiladi, uning taxlilga tortiladigan,
aloxida e'tibor karatiladigan jixatlari aniklab olinadi, asosiy kuzatishlar belgilab chikiladi. Ana
shunda ikkinchi-asosiy boskich muavaffakiyatli tarzda amalga oshirilishi mumkin.
Taxlillash boskichida esa asosiy ish amalga oshirilishi lozim buladi. Bunda matning
jozibadorligini ta'minlagan estetik omillar: timsollar tizimi, personajlar ruxiyatini kursatishda
kullanilgan usullar, ifoda tarzidagi uziga xoslik, til xususiyatlari singari jixatlar tekshiriladi.
Taxlil kilinayotgan asarning estetik kimmati, milliy badiiy tafakkur tarakkiyotidagi urni, asarning
millat estetik ongini rivojlantirishdagi urni belgilab beriladi.
Xulosalash-umumlashtirish boskichida asarning muayyan ijodkor estetik takdiri va milliy badiiy
tafakkur tarakkiyotida tutgan urni yuzasidan umumlashma xulosaga beriladi.
Badiiy taxlillash boskichlari, deyarli xamisha badiiy tasvir boskichlari bilan bakamti keladi.
Badiiy tasvirning mukammalashishi uchun filologik taxlil chukurlashmogi, filologik taxlil puxta
bulishi uchun badiiy tasvirning yuksalishi talab etiladi. Chukur badiiy taxlilsiz, teran badiiy tasvir
bulishi gumondir. Kup asrlik uzbek adabiyoti tarixi mobaynida badiiy matn rivoji bilan adabiy
fikr, ya'ni estetik taxlil tarakkiyoti yonma-yon keladi. Navoiy zamonasida buyuk adib bitiklariga
yakin keladigan tankidchilik mavjud bulganligi uchun xam yuksak badiiy asarlar paydo bulgan.
Tugri, u paytlarda xozirgi ma'nodagi taxlil bulmagan esa-da, Taroziy, Navoiy, Bobur asarlarida
namoyon bulgan badiiy taxlil adabiyottanuvning kanday saviyada ekanligini kursatishi jixatidan
xarakterlidir.
XX asr boshlarida uzbek adabiyoti tashki estetik-fasafiy ta'sirlarga tula berildi. Natijada, milliy
adabiyotning avvalgi mukammalligiga bir kadar salbiy ta'sir kursatildi. Milliy adabiyot jaxoniy
estetik talablarni xisobga olgan xolda evrilishga uchraydi. Yangi janrlar yuzaga keldi, maishiy
turmush, oddiy odam tasvir ob'ektiga aylantirildi. Ijtimoiy muammolar badiiy adabiyotning
mavzusiga aylandi. Badiiy adabiyotning ijtimoiylashuvi uning bir kadar primitivlashishiga olib
keldi. Badiiy adabiyotning mafkuraviy sikuvlarga yulikishi va uning ijtimoiy kobiklarni yorib
chikish tajribasi ortib borishiga xamda adabiyotda tagma'noni berish san'atning rivojlanishiga
monand ravishda yangi uzbek adabiyoti tasvirning besh boskichini boshidan utkazdi. Bu
boskichlarni kuyidagicha ifodalash mumkin:
A) bayon etish (XX asr boshlari);
B) tasvirlash (30-yillar);
V) aks ettirish (50-60);
G) ifodalash (70-80-yillar);
D) tadkik etish (asr adogi).
Turkistonda asrlar mobaynida badiiy asarga estetik fenomen tarzida yondashib kelingan. XIX
asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlaridan e'tiboran badiiy adabiyotga ijtimoiy yuk ortishga
axamiyat berildi. Shu bois badiiy asarda nimaning ifodalanganligi muxim bulib koldi. Bu
davrdagi aksar bitiklarda muallif goyasi bayon kilinishi birinchi planga chikdi.
Adiblar kup asrlik milliy ifoda yusinidan uzoklashib, Botish tajribasini uzlashtira borgani sari
shurolar xukmronligining dastlabki davri, ya'ni 20-yillar mobaynidan mexnatkashlar xayoti,
kechinmalari, kaxramonlarning xatti-xarakatlari-yu tuygularini tasvirlash sa'natini egalladilar.
Adiblar endilikda aytib berish, ya'ni bayondan tiyilib, asarlarida odamni sirtdan turib, tasvirlashga
e'tibor kildilar. Bu xolda odamning xamma jixati emas, balki zarur xususiyatlari ilgab olinib,
saralanib, tasvirga tortildi.
Badiiy tajribalar ortib boruvi barobarida aks ettirish boskichiga usib utildi. Endi personaj,
kalamga olingan odam ichdan uzi bulib kursatildi, ya'ni aks ettirildi. Bu davrda bayon xam, tasvir
xam koniktirmay, xayot xakikatiga muvofiklik asosiy mezonga aylandi. Xolbuki, turkiy adabiyot
uchun xayot xakikatiga rioya etish xech bir zamonda ulchov bulmagan edi. XX asrning sunggi
choragidan boshlab shu kunga kadar bayon kilish, tasvirlash, aks ettirish singari faoliyat turlari
bilan birgalikda tadkik etishga aloxida e'tibor karatila boshlandi. Xozirda asar kaxramonlari
muayyan xolga kelganligining ijtimoiy, psixologik, itellektual-fiziologik sabablari tekshirilishi
rasm bulib bormokda.
Badiiy matn yaratish borasidagi boskichlarga deyarli muvofik ravishda badiiy taxlil xam
muayyan boskichlarni bosib utdi. Jumladan, XX asrning boshlarida badiiy taxlil asar syujet
bayonidan iborat buldi. Bu xil taxlil uchun asarning estetik kimmatini aniklashdan kura, uning
ijtimoiy axamiyatini belgilash muxim sanalardi. Shu sababdan badiiy matnga funksional
yondashuv karor topdi. Xar kanday jamiyat karama-karshi sinflardan iborat degan karash
xukmronlik kilgan XX asrning 30-yillaridan 70-yillarga kadar bulgan oralikda badiiy matn
taxliliga ijtimoiy yondashuv ustuvorlik kildi. Badiiy asar fakat sinfiy-partiyaviy pozitsiyadan
turib taxlil etildi. Aslida, bu xil yondashuvni taxlil deyish xam kiyin. Bu davrda talkin yetakchilik
kildi. Chunki bu xil taxlilda matnning badiiy jixatlari, jozibasi emas, balki nimaga bagishlangani,
kanday masalani kutarib chikkanligi, kanday ijtimoiy kuchlarga xizmat kilganligi tekshirilardi.
Utgan asrning 80-yillaridan boshlab milliy taxlilchilikda chinakam taxlilga yuz burildi, badiiy
matn tadkik etila boshlandi. Asarning jozibasini ta'minlagan omillar, uning zavkiyobligiga sabab
bulgan vositalar kursatila boshlandi.
Aytish kerakki, badiiy taxlilning tarakkiyoti pastdan yukoriga tarzda jun sodir etilmay, uta
murakkab tarzda namoyon bulgan jarayondir. Asr boshlarida Fitrat, Kodiriy, Chulpon, V.
Maxmud singari badiiy matnga estetik xodisa tarzida yondashuvchi va asarning jozibasini
ta'minlagan omillarni kursatishni kuzda tutgan taxlilchilar bulgani singari Ayn, S.Xusayn,
A.Sa'diy, R. Trigulov, Tuygun singari sof vulgar sotsiologlar xamda Oybek, O.Xoshim,
X.Olimjon singari ijtimoiy va estetik yondashuvni uygunlashtirishga intilgan taxlilchilar xam
faoliyat kursatishdi. Taxlil maxorati ortib borgani, tajriba kupaygani, estetik xodisalarga
mafkuraviy yondashuv kamaygani sari ifodada ta'sirchanlik va tabiiylik xam kuchayib bordi.
Do'stlaringiz bilan baham: