Университети

худо тўғрисидаги 
билимлар ўрнига Петрарка 
инсонийлик 
билимлари деган терминни кенг тарғиб қилди. Бу даврда 
барча буюмларни 
ўлчовини ўлчайдиган худо эмас, одам 
деган шиор кенг тарқалди. Янги 
йўналишнинг энг йирик манбаси ва намунаси классик даврнинг адабиёти ва 
фалсафаси бўлди. Ўша даврнинг асосий тили лотин тилини тўлиқ 
таржимасини ўрганишгани туфайли антик даврининг санъати ва антик давр 
сиёсий доктринасини яна қайта тирилишига сабаб бўлди. Ўша даврда давлат 
тузумининг идеал намунаси деб Рим республикаси тан олинди. 1347 йилда 
ўша давлатни яна қайта тирилтирмоқчи бўлган одам Коло ди Риенцо эди. Бу 
ишни амалга оширишни иложи бўлмаган бўлса ҳам, аммо революцион 
ҳукумат томонидан чиқарилган қарорларнинг энг дастлабкиси Римдаги антик 
давр ёдгорликларини сақлаш тўғрисидаги буйруғи эди. 
Кейинги XV асрда машҳур қадимги тарихни ҳаваскори, сайёҳ ва 
гуманист Кириако (Чириако) Анконский (1391-1452) бўлиб, унинг антик давр 
ёзувлари билан қизиқиши лотин тили билан грек тилини ўрганишни максад 
қилиб олиб Греция билан бирга Шарққа саёҳатини бошлайди. У Грециядан 
ташқари Македония, Фракия, Эпир, Кичик Осиё шаҳарларини Сурия, 
Фаластинда ва Мисрда бўлди ва ўзининг бу саёҳатидан кейин "Кадимги 
буюмлар тўғрисидаги ёзувлар" деган китобни ёзди. Унинг, бу китоби жуда 
катта шуҳрат қозонди. Унинг, шу китоби туфайли авлодлар Кириакини 
"эпиграфикани отаси" ва "археологияни отаси" деб айтишди. Эпиграфика 
классик археология билан классик филологияни қўшадиган кўприк эди. 
XV асрнинг охири XVI асрнинг бошларида Ренессанс ўзининг 
тараққиётини юқори босқичига чиқади. Буюк рассомлар Леонардо да Винчи, 
Рафаэля Санти, Микеланжело Буонарроти, Тициана ва бошқалар етишиб 
чикишди. Христофор Колумб ва Магеллан каби саёҳатчилар ўзларининг 

---

74 
ҳамроҳлари билан Ер юзи бўйлаб саёҳатларини амалга оширадилар. Бу 
даврга келиб айрим князлар, ёки ҳатто черков ходимлари хам антик 
даврининг санъат асарларини тўплашга киришадилар. Ҳатто, Ватикандаги 
саройда махсус бир ҳовли ажратилиб унда Грециянинг эллинизм даври 
ҳайкалларини саклашди. Лекин, 
руҳонийларни археология билан 
шуғулланишлари жуда узоққа бормади. 1555 йилда поп Юлий III вафотидан 
кейин Аугсбург диний битими тузилган бўлиб, унда "Ҳукмдор ким бўлса, 
ўшанинг дини бўлади" деган шиор ўртага ташланди. 
Ўша даврдаги император Карл V диний уламолар томонидан қўллаб-
кувватланмай қолгандан кейин тахтдан туширилди. Тридент собори ва 
иезуит орденининг реакцион қарорлари туфайли фан ва санъатга қарши 
ҳақиқий қувгин бошланди. Католик черковининг ёзувчиларини устидан 
цензура бошланди. Жуда кўплаб китоблар ўқиш учун чеклаб қўйилди, ёки 
ёқиб юборилди. Антик даврдаги ҳайкаллар-худоларнинг, қаҳрамонларнинг, 
турли афсоналардаги каҳрамонларни тасвирларни ношаарий, шайтон 
тасвирлари деб уларни саклаш маън этилди. 
Буларни ҳаммаси археология фанини ривожланишига жуда катта тўсиқ 
бўлди. Айниқса, Италияда археологияга ажратилаётган пул микдори 
қисқарибгина қолмасдан, балки у билан шуғулланиш хавфли бўлиб ҳам 
қолди. Археология билан шуғулланадиганларни будпарастликда айбладилар 
ва улар инкивизиция судининг исканжасига тушдилар. 
Аммо, уйғониш давридаги антик даври санъати намуналарига бўлган 
қизиқиш эндиликда Франция ва Европанинг бошқа мамлакатларига тарқалиб 
бўлган эди. Франция XVII асрнинг бошидан бошлаб антиквар буюмларни 
тўплаш, уларни топиб саклаш бўйича энг йирик марказга айланди. 
Шундай қилиб, бу классик-археологиянинг дастлабки бошланғич 
пайтини "археологик материалларни тўпланиш пайти эди" деса ҳам бўлади. 
Лекин, шундай пайт келди-ки, эндиликда оддий тўпланган материал сон 
жиҳатидан сифатга ўтиши керак эди. 

---

75 
Худди шундай олимлардан бири Франциянинг Прованса деган 
шаҳридан Клод Пейреск (1580-1637) бўлиб, биринчи маротаба буюмларнинг 
аҳамиятини тушуниб етди. Унинг учун буюмни "катта", ёки "кичик"ка 
ажратмасдан уларни барчасига баробар қараш керак эканлиги, барча 
буюмларни аниқ гипсдан қилинган нусхаси бўлиши кераклигини тушуниб 
етди. 
Шу билан бирга шу давргача тўпланган барча материалларни йиғиб 
тўплашга ҳаракат килиш бошланди. Шундай олимлардан бири Гейделберг 
университетининг профессори Грутер жуда катта 12 минг лотин ёзувларни 
ўзида мужассам этган тўплам нашр эттирди. 
Англияга ҳам қадимги ёзувлар билан қизиқиш кенг тарқалди ва ҳатто бу 
ишлар билан қирол Карл I ҳам шуғулланди. 
Францияда XVII асрнинг ўрталарига келиб бир катор академиялар -
Ёзувлар академияси, Архитектура академияси, Тасвирий санъат ва 
ҳапкалтарошлик академиялари ташкил топди. Бу ташкилотлар жуда ҳам 
кўплаб тарқоқ ҳолдаги алоҳида тадқиқотчиларни қадимият ҳаваскорларини 
бирлаштирди, археологик экспедицияларни ташкил этишди, ва шу давргача 
тўпланган 
археологик 
материалларни 
системалаштириш 
билан 
шуғулландилар. 
1733 йилдан бошлаб Англияда ва унинг кетидан бутун Европада бирин-
кетин Франциядаги каби жамиятлар ва академиялар ташкил этилди. Бу 
жамиятларни сай-ҳаракатлари билан кўплаб китоблар нашр килинди. 
Бенедикт Монфокон (1655-1741) Европада тарқоқ ҳолда бўлган ва жуда 
кўплаб антиквар буюмларни, айниқса эллинизм давридан қолган 
ҳайкалларни 10 томдан иборат китоб ҳолида 1800 нусхада чоп эттирди. Бироз 
кейинроқ Франциялик олим, антиквар, граф Кэлюс етти томдан иборат 
"Миср, этрусс, грек ва Рим қадимиятлари тўплами" деган китоб нашр 
эттирди. Унда майда буюмлар-тамғалар, тангалар ва бошқалар тўпланган 
бўлиб, бу буюмларни нимадан ишлангани, бадиий ишланиши ва мазмунига 
караб классификация килди. 

---

76 
Юқоридагилардан фаркди ўлароқ Германияда XVIII асрнинг биринчи 
ярмидан бошлаб, дастлабки археологик билимларни, айниқса Греция ва Рим 
қадимияти бўйича тўпланган билимларни университетларда ўқитила 
бошланди. 
Аммо Европада бошланган дастлабки археологик изланишлар ўша 
археологик буюмларни типларини ўрганиш, буюмларнинг тавсифи, қайси 
ҳайкалтарош қандай материалдан қачон, қандай қилиб ясаганлиги 
тўғрисидаги маълумотларни беришдан нарига ўтмади. Бу даврдаги олимлар 
археологик материалларга фақат буюм сифатида қарашди, археологик 
материалларни тарихни ўрганишни манбаи эканлигини тушуниб етмадилар. 
Қўлга киритилган ютуқларга фақат ўша давргача тўпланган антиквар 
буюмларни системалаштирилиши бўлди. 
Албатта, бу даврда айрим ерларда археологик қазишмалар ҳам 
ўтказилган бўлиб, бу казишмаларнинг асосий мақсади антиквар буюмлар 
топиб олишдан нарига ўтмаган эди. Археологик обидаларни қачонлардир 
ҳаёт хукм сурган шаҳар, ёки қишлокнинг харобаси эканлиги ва бу обидани 
казишда маълум бир қазиш усулларига амал килиш кераклигини 
тушунишмади. Бунинг сабаби, у даврда ҳали қазиш усулларининг ўзи 
ишланмаганлигида эди.