Zokirjon saidboboyev

Strabon 
milodiy 
I asrda 17 kitobdan iborat ,,Geografiya“ asariniyaratdi. U miloddan 
awalgi V asrdan-milodiy I asrgacha bo‘lgan barcha geograf va 
tarixchilarning asarlaridan tanqidiy foydalandi.
“Geografiya“ning XI kitobida 0 ‘rta Osiyoning Parfiya va 
Girkaniya kabi o ‘lkalari, Araks, Oks (Amudaryo), Yaksart 
(Sirdaryo), Politimet (Zarafshon), Epard (Murg‘ob) daryolari 
haqida, shuningdek, kitobda 0 ‘rta Osiyoda yashovchi 
sak, so‘.g‘d,
skif massaget
qabilalari haqida ham ma’lumotlar bor. Amudaryo- 
ning suvlari esa botqoqliklarga emas, „suvlar mamlakati“ga singishi 
haqida yozilgan. „Suvlar mamlakati“ , Shimohy dengiz deganda 
Strabon Orol dengizini tushungan, Amudaryoning bir o‘zani 
Girkan qo‘ltig‘iga quyiladi, deb o‘ylagan.
Strabon Yaksart va Oks daryolari b o ‘ylarida yashovchi 
qabilalarning joylashuv holatiga ham to ‘g‘ri baho bergan. b
Parapamiz (Hindikush) tog‘larining shimoliy tarmog‘ini Imaus 
(Pom ir) tog‘lari deb tushungan. Strabonga ko‘ra, 0 ‘rta 
Osiyoda massaget qabilalarining bir qismi tog‘larda, yana bir 
qismi tekisliklarda, uchinchi qismi botqoqliklarda, to ‘rtinchi 
qismi esa ana shu botqoqliklardagi orollarda istiqomat 
qilganlar.
Strabon tilga olgan tog‘lar Orol dengizi va Kaspiydan sharqdagi 
tog‘lar, ya’ni Tyanshan va Pomimi, vodiy deganida esa Amudaryo 
va Sirdaryo oralig‘idagi yerlami nazarda tutgan.
49

---

Qadimgi dunyoning geografik hamda kartografik bilimlarini 
umumlashtirgan mashhur olimlardan biri milodiy II asrda 
yashagan yirik kartograf olim 
Klavdiy Ptolemeydir. 
Uning 
„Geografiyadan qo‘llanma“ asari antik davrning o ‘ziga xos 
geografik ensiklopediyasidir. Ptolemey mazkur asaming birinchi 
bobida geografiyaning vazifalari va dunyo kartasini tuzishda qanday 
kartografik proyeksiyani qo‘llash lozimligini bayon etgan. 
Umuman, bu asami dunyoning geografik atlasi desa ham bo‘ladi. 
Ptolemey bu asaridan tashqari 27 ta kartani o‘z ichiga olgan 
dunyo atlasini tuzdi.
Osiyo Ptolemey «Geografiya»sining V-VII boblarida 12 ta 
kartada berilgan, 48 ta viloyatga bo‘lingan. Uning atlasidagi yigirma 
ikkinchi kartada 0 ‘rta Osiyo hududlari ham aks ettirilgan. Ushbu 
karta tahlili bo‘yicha S.A.Vyazigin, B.P.Ditmar, V.V.Latishevlar 
maxsus shug‘ullanishgan.
Mashhur rus geografi I.V. Mushketovning fikriga ko'ra 
Ptolemeyning bu kartasida Turkiston to ‘g‘risida hatto XVIII 
asrning birinchi yarmidagi yevropalik olimlaming tasawurlariga 
qaraganda ham kengroq va to‘g‘ri ma’lumotlar bor.
Ptolemeyga qadar barcha yunon muarrixlari Kaspiy dengizini 
Dunyo okeanining qo‘ltig‘i deb, noto‘g‘ri tasawurga ega edilar. 
Ptolemey ana shu mavjud xato tasawumi inkor qilibgina qolmay, 
uning noto‘g‘riligini isbotlab ham bera oldi.
Ptolemey kartasida Yaksart (Sirdaryo), Politimet (Zarafshon), 
Oks (Amudaryo va uning irmoqlari), Ox (Tajan) va Marg 
(Murg‘ob) daryolari, boshqa ko‘plab kichik daryolar bor. Biroq 
0 ‘rta Osiyoning yirik daryolari Kaspiy dengiziga quyiladigan qilib 
tasvirlangan. Kaspiy dengizi esa sharqdan g‘arbga cho‘ziltirib 
chizilgan.
Kartada tarixiy hududlar (So‘g‘diyona, Baqtriya, Marg'iyona), 
xalqlar (xorazmliklar, zariasplar, massagetlar) shaharlar (Tribaktra, 
Astkana, Xaraxarta, Marakanda, Turkana, Antioxiya-Marg‘iyona) 
aks ettirilgan. Shuningdek, kartada Sirdaryo va Amudarvoning 
o‘rta oqimlari oralig‘idagi hudud Transoksiana deb atalgan.
50

---

Klavdiy Ptolemey kartasi yana shu jihatdan ahamiyatliki, unda 
0 ‘rta Osiyodagi davlatlar chegaralab berilgan. Bundan tashqari, 
Ptolemey kartasi etnografik jihatdan ham ahamiyatli: kartada 12 
qabila (xorazmliklar, toxarlar, massagetlar va hokazo) ajratib 
ko‘rsatilgan.
0 ‘rta Osiyo tog‘lar orasidagi bir vodiyda ko‘rsatilgan: janubda 
Paropamis tog'lari, sharqda meridianal cho‘zilgan Imaus (Pomir) 
tog‘lari bor.
Shunday qilib, antik davr olimlarining 0 ‘rta Osiyo haqidagi 
deyarli yetti asr mobaynidagi, ya’ni Gerodotdan Ptolemeygacha 
bo‘lgan kartografik tasawurlari keyinroq ancha ilmiy tadqiqotlar 
bilan boyib bordi.