Navoiy davlat pedagogika instituti ibragimova shoxzodaning

 
 

---

1.1
 
Chizmachilik faninining qisqacha tarixi 
Chizma buyumning yoki buyum bir qismining grafik tasviri bo`lib, shu 
buyumni tayyorlashda asosiy hujjat xisoblanadi. Har bir buyumning konstruktor 
tomonidan avval loyixasi tuziladi. Buyumning loyixasini tuzish davrida chizmalar, 
eskizlar, sxеmalar, chizmalar chiziladi. 
Jamiyat ishlab chikarish kuchlarining tarahiy etishi bilan chizmalarning 
chizmaiylashtirilishi va ularning mazmuni o`zgara borgan. Turli buyumlarni 
tasvirlash, ya'ni chizma chizish kishilarning aloqa vositasi sifatida yozuvning paydo 
bo`lishidan oldinroq vujudga k'еlgan. 
Kеyinchalik uy'-joylar, qal'alar va boshqa inshootlar qurishda- „planlar" dеb 
ataluvchi dastlabki chizmalar paydo bola boshladi. Bu chizmalar, odatda, o`z 
kattaligida inshoot quriladigan joyning o`zida bеvosita yеr yuzasiga chizilar edi. 
Bunday chizmalarni chizish uchun dastlabki chizma asboblar - yogoch sirkul- 
ulchagich 
va arqondan ishlangan to`gri burchakli uchburchaklik yaratildi. 
Kеyinchalik bunday plan — chizmalar pеrgamеnt, yogoch va matalarga 
kichraytirilgan holda chiziladigan bo`ldi. Chizmalarda buyumlarning chizmaini 
ham, o`lchamlarini ham ko`rsatishga harakat qilganlar. 
Qadimda Rusda mеtall quyish, qurol-yarog` yasash, binolar qurish bo`yicha 
ko`pgina mohir ustalar bo`lgan. Bu ustalar buyumlarning gеomеtrik chizmalarini 
juda yaxshi tasavvur qila olganlar va turli tеxnikavii masalalarni еchishning eng 
yaxshi usulini tanlay bilganlar, buni bizgacha saklanib qolgan tarixiy obidalar va 
inshootlardan ko`rish mumkin. 
Masalan, qadimiy afrosiybdan topilgan buyumlar devoriy chizmalar
yaqqol qilib ishlangan chizmalar topilganki, shu bilan birga shaharsozlik 
qoldiqlari topilgan. 
XVI asrning ikkinchi yarmi va XVII asrning boshlarida mеtall ishlash 
zavodlarida buyumlarni chizmalari buyicha emas, balki modеl -
namunalari buyicha yasaganlar. XVII asr oxirlarida namunalar urniga chizmalarni 
ko`llay boshladilar. Bu chizmalar anik masshtabga rioya kilinmagan holda chizilgan, 
ammo ularga buyumning o`lchamlari kuyila boshlaigan. 

---

XVIII asrning boshlarida kеmasozlikning jadal rivojlanishi natijasida kat'iy 
massh-tabda chizilgan anik, chizmalar zarur bo`lib koldi. Kеmalarning kеma ustalari 
va ular-ning yordamchilari tomonidan 1686 - 1751 yillarda chizilgan chizmalari 
birmuncha mukammalroq edi, Bu chizmalarda uchta tasvir qullanilgan, bu 
tasvirlardan foydalanib chizma tеkisligida kеmalarning uchta o`lchamini: uzunligi, 
eni va balandligini ko`rsatish mumkin bo`lgan.
1798 yilda frantsuz injеnеri Gaspar Monj uzining „Chizma gеomеtriya" asarini nashr 
etdi, bu asar proеktsion chizmachilikka asos soldi.
Gaspar Monjning prеdmеtlarni uzaro pеrpеndikulyar ikki tеkislikka to`gri 
burchakli proеktsiyalash usulini umumlashtirganligini ta'kidlagan holda, biz chizma 
gеomеtriyaning paydo bo`lishiga qadar ba'zi chizmalarida Monj ilmiy jixatdan 
umumlashtirgan 
masalalar 
ko`yilganligini 
va 
еchilganligini 
am 
esdan
chikarmasligimiz lozim.
XVIII asrda chizmalar juda puxtalik bilan ustidan rangli tush yurgizib 
bajarilgan. Bu 
chizmalarda kirkimlar buyumning matеrialiga qarab turli
ranglarga buyab tasvirlangan.
Rossiyada chizma gеomеtriya fanining asos-chisi prof. Ya. A. Sеvastyanovdir. 
U uzining „Chizma gеomеtriya asoslari" ko`rsini 1821 yilda nashr ettirgan. XIX asr 
oxirlarining buyuk olimi prof. V. I. Ko`rdyumov chizma gеomеtriyadan bir qancha 
yirik asarlar еzdi. Chizma gеomеtriyaning tеxnikaga tatbiki bu-yicha kltor asarlar hamda 
xozirgi davrda ham foydalanib kеlinayotgan darslik profеssor N. A. Rininga taalluktshdir. 
Prof. D. I. Kargin „Grafik yasashlarning aniligi tio`g`risida" asarini yozdi. Yirik olim 
prof. A. I. Dobryakovning chizma gеomеtriyadan yozgan asarlari o`lkan ahamiyatga
egadir.
O`zbek olimlaridan Yu.Qirg`izboyev, R.Xorunov, Sh.Murodov, А.Тожибоев, 
И.Рахмонов, М.Исаева, И. Исмоилов, П.Одилов, Р. Исматуллаев, J.Yodgorov, 
T.Rixsiboyev, D.Qochqorovalar ham chizmachilik va cnizma geometriya bo`yich bir qancha 
kitoblar yarartib grafika rivojlanish tarixiga o`z hissalarini qo`shdi. 
1926-1944 yillarda professor S.M.KoIotov (1985-1965) O'zbekistonda yashab turli inshootlami 
loyihalashda, qurilish va sanoatni qayta tiklash ishlarida faol qatnashib, 0 ‘rta Osiyo Industrial 

---

Instituti (hozirgi Toshkent davlat texnika universiteti)da chizma geometriya va arxitektura 
loyihalash fanlaridan mashg‘ulotlar olib borgan. 1933 yilda u «Chizma geometriya kursi» 
darsligini yozib «Yordamchi proektsiyalash» usulini nazariy tomondan asoslab, usulni pozitsion 
va metrik masalalarni echishdagi qulay tadbig'ini ko‘rsatgan. Shu yillarda soyalar yasash, 
perspektiv tasvirlar yasashga ham bir necha ilmiy ishlar yaratgan. 
1939 yilda unga 0 ‘rta Osiyo industrial qurilish instituti ilmiy kengash qaroriga asosan sobiq 
SSSR Oliy attestatsiya komissiyasining qarori bilan professorlik unvoni tasdiqlangan. 1935-1941 
va 1945-1946 yillarda professor M.Ya.Gromov (1884-1963) Toshkent to‘qimachilik va engil 
sanoat instituti «Chizma geometriya va chizmachilik» kafedrasida mudirlik qilgan. Shu davrlarda 
u kafedrada ilmiy va metodik ishlarni rivojlantirib, yoyiluvchi chiziqli sirtlar nazariyasi va 
conform almashtirish usullarini yaratdi va chizma geometriyani egri chiziqlar, sirtlarning hosil 
boMishi va ularning yoyilmalarini yasashga doir yangi nazariy asoslar kiritdi. M.Ya.Gromov 1937 
yilda rus tilida «Proeksion chizmachilik» bo'yicha masalalar to‘p!ami kabi o‘quv qoilanm alar 
yaratdi. M.Ya.Gromov 1941-1945 yillarda Toshkent Irrigatsiya va qishloq xo‘jaIigini 
mexanizatsiyalash injenerlar institute (hozirgi Irrigatsiya va Melioratsiya instituti) «Chizma 
geometriya va mashinasozlik chizmachiligi» kafedrasida ham mudir bo'lib ishlab, u shu yillarda 0 
‘rta Osiyo politexnika institutiga (hozirgi Toshkent Davlat texnika universiteti) chizma 
geometriyadan ma’ruzalar o‘qigan. Bu davrda u o'zining «Chizma geometriya» darsligining 1 va 
2 qismlariga tegishli nazariy va amaliy ma'lumotlami yaratgan 
Dotsent Y usuf Qirg‘izboev (1912-1995) Toshkent to'qimachilik va engil sanoat 
institutida 1951-1978 yillarda kafedra mudiri bo‘lib faol ishlab, ustoz muallifligida 
1958 yiii o‘zbek tilida birinchi marta mexanika ixtisoslari uchun «Chizma 
geometriya» o'quv qo‘llanma chop etildi. Darslikdagi ayrim chizmalarning berilishi 
bilan o ‘zining uslubiy tomonlariga ko‘ra boshqa adabiyotlardan farq qiladi. Yu. 
QirgMzboevning kitobida tasvirlash usullarida o‘zbek tilida birinchi marta 
ishlatiladigan atamalar tizimi yaratildi. 1950 yilda u Nizomiy nomli Toshkent Davlat 
Pedagogika institutining “Chizma geometriya va chizmachilik” kafedrasini tashkil 
qilib, bir necha yillar ishladi. Shu kafedrani pedagog kadrlar bilan ta'miniashda 
arzigulik shogird o ‘qituvchilar (I.Raxmonov, A.Tadjiboev, P.Odilov, 
R.Ismatullayev, M.Isayeva, I.Ismoilov, M.Mirdavidov va h.k.) tayyorlagan.
1963 yildan boshlab Respublikamiz pedagoglaridan Sh.K.Murodov birinchi 
bo`lib Kievdagi prof. S.M.Kolotov ilmiy maktabiga aspiranturaga o'qishga kirishi 
tufayli Ukraina olimlari bilan ilmiy bog‘lanishlar paydo bo‘ldi. Kiev ilmiy 

---

maktabining hozirgi rahbari Ukrainada xizmat ko‘rsatgan fan arbobi, texnika fanlari 
doktori, professor V.E.Mixaylenkoning 1968 yilda birinchi marta Buxoro (BDPI) 
va Samarqand (SamDAQI) oliy o‘quv yurtlariga kelib ma'ruzalar o'qishi va undan 
keyingi yillarda Toshkent, Samarqand, Buxoro, Urganch, Q o‘qon, Chimkent va 
Jambul shaharlariga bir necha bor kelishi va ilmiy seminarlar o‘tkazib 
izlanuvchitadqiqotchi va aspirantlar tanlanishi 0 ‘zbekiston va qo'shni 
respublikalarda «Chizma geometriya» fanining rivojlanishiga asosiy sabablardan 
biri bo‘ldi. Natijada respublikamizda mavjud 26 nafar fan nomzodlaridan 24 nafari 
shu ilmiy maktabda dissertatsiya himoya qilganlar va ulardan 4 nafari 
Sh.K.Murodov, R.Q.Ismatullayev, J.Ya.Yodgorov, D.F.Qo‘chqorova (texnika 
fanlari doktori) lar professor boldilar.