Mas’ul muharrirlar: Olimjon Tojiyev

 
Adabiyotlar: 
1. A. Quronbekov. Fors tili leksikologiyasi. T. - 2009.
2. Л. С. Пейсиков. Лексикология современного персидского языка. М. -
1975.
3. Muhammadrizo Ogahiy. Asarlar. 9-jild. T. -2019.
4. 
دلج ادخ هد
۴
.
ص
۵۶۳۱
.
ادخ هد همانتغل
.
ربکا یلع
5. 
یدعس ناتسلگ
.
باتک یایند
.
نارهت
.
دنفسا
۲۸
.
TILSHUNOSLIKDA KATAXREZA VA KALKA
Abduraxmanova Madina Ulugbekovna
Oʻzbek tili va adabiyoti, tillar kafedrasi oʻqituvchisi 
Andijon davlat tibbiyot instituti 
 
Tilshunoslik – til haqidagi, uning ijtimoiy tabiati, vazifasi, ichki tuzilishi, 
tasnifi, muayyan tillarning amal qilish (faoliyat) qonunlari, tarixiy taraqqiyoti 
haqidagi fan. Tilshunoslik fan sifatida ona tili va xorijiy tillarni o‘rganishda, 
terminologiyani ishlab chiqish va takomillashtirishda, lisoniy matnlarni ilmiy 
sharhlashda, mashina tarjimasida muhim ahamiyatga ega; mavjud va xayoliy 
narsalar (moddiylik va g‘oyaviylik)ning o‘zaro aloqadorligi muammolarini hal 
qilish, ijtimoiy ongni va ijtimoiy mavjudot bo‘lmish insonning o‘zini to‘g‘ri 
tushunish uchun nazariy xulosalar chiqarishga imkon beradi. Dunyo tilshunosligida 
bugungi kunga kelib, lingvistik terminlarni o‘rganilishi tilshunoslikning rivoji uchun 
xizmat qilmoqda. Ushbu maqolada 2 ta lingvistik atamaga ta’rif bermoqchimiz: 

---

Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
325 
Kataxreza - qadimgi yunoncha “katachresis” atamasi “soʻzni suiste’mol qilish, 
notoʻgʻri ishlatish” deb tarjima qilingan. Lugʻatlarda bu tushuncha mos kelmaydigan 
ma’noga ega boʻlgan soʻzlardan tashkil topgan soʻz birikmasi, nutqning burilishi 
sifatida ta’riflanadi. Ya’ni, bunday iborada to‘g‘ridan-to‘g‘ri ma’nosi mantiqiy 
birikmaydigan so‘zlarning ko‘chma ma’noda qo‘llanishidan kelib chiqadigan 
mantiqiy nomuvofiqlik yuzaga keladi. Aynan shu xususiyat kataxrez haqida stilistik 
trop sifatida gapirishga imkon beradi, chunki bu hodisa qoʻshma soʻzlarning 
ma’nosini o‘zgartirish bilan bog‘liq. Bunday nomuvofiqlikka misol sifatida: 
oydin 
kecha, oq tunlar, qizil siyoh kabi. 
va hokazo iboralarni keltirish mumkin.
Ushbu tushunchani va “oksimoron” ni aralashtirmang. Oksimironda, qarama-
qarshi, zid ma’noli sozlar ishlatiladi. N. A. Nekrasovning “Yashil shovqin” nomdagi 
she’ridagi “sokin shovqin” va “yashil shovqin” iboralarini taqqoslaylik. Birinchisi, 
oksimoronga misol, chunki tarkibiy soʻzlar qarama-qarshi ma’noga ega. Ikkinchisi 
aniq kataxrezadir, chunki “yashil” sifatdoshi “shovqin” otiga qoʻllanilmaydi, balki 
majoziy ma’noda (“bahor”) yangi tasvir ma’nosini ifodalaydi. Bundan tashqari, 
oksimoron - nutq figurasi, kataxreza esa – tropi, ya’ni soʻzlarning toʻgʻridan-toʻgʻri 
ma’nodan koʻchma ma’noga oʻzgarishiga asoslangan aylanmadir.
Kataxreza haqida birinchi eslatma miloddan avvalgi 1-asrga togʻri keladi. Rim 
notiq olimi Kvintilian o‘zining notiqlik darsligida bu tushunchaga ta’rif bergan. 
Muallif buni aniq ta’rifga ega boʻlmagan boshqa bir atamani tushuntirish uchun 
moslashtirish usuli sifatida tushundi. Shuningdek, rim ritorikasida “abusio” atamasi 
qoʻllanilgan boʻlib, bu yangi obraz yaratish uchun ikki metafora birikmasini 
bildirgan.
Qadimgi ritorika va komediyada kataxrezadan hajviy effekt yaratish, absurd 
tasvirlash va qiyoslashlarda foydalanilgan. Bunday allegorik iboralarning badiiy 
ta’siri Yevropa shoir va yozuvchilari tomonidan ham yuqori baholangan.
Kalka (fransuzcha calque – nusxa, taqlid). Oʻzga til materialidan qismma-
qism nusxa оlish yoʻli bilan hоsil qilingan soʻz yoki bоshqa bir til birligi. Kalkalar 
leksik, semantik, frazeоlоgik boʻlishi mumkin. Masalan, temir yoʻl soʻzi rus tilidagi 
железная дорога, yarim oʻtkazgich-полупроводник soʻzining kalkasidir. 
Kalkalashning bu turi toʻliq kalka sanaladi, chunki unda boshqa til soʻzining ifoda 
materiali oʻzbek tili materiali bilan toʻliq almashtirilgandir. Ba’zan boshqa til 
soʻzining bir qismi oʻzgarishsiz olinadi, qolgan qismi esa oʻzbek tili materiali bilan 
almashtiriladi. Qiyos qiling: