Mas’ul muharrirlar: Olimjon Tojiyev

 
Adabiyotlar: 
1. Shavkat Miromonovich Mirziyoyevning Oliy Majlis Senati va Qonunchilik 
palatasiga qilgan murojaati. 22. 12. 2017 
2. Shavkat Miromonovich Mirziyoyev. Qonun ustuvorligi va inson 
manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – T.: 
O‘zbekiston, 2017.
3. А. Ҳожиев. Ўзбек тили синонимларининг изоҳли луғати. – T.: 
Ўқитувчи, 1974, 209-бет.
4. Abdusaidov A. Gazeta janrining til xususiyatlari. – T.: 2005-yil.
5. Qozoqboyev T. Jurnalistika asoslari. –T.: “Musiqa”, 2007, 71-bet.
6. T. Qozoqboyev, M. Xudoyqulov. Jurnalistikaga kirish. – T.: 2018, 177-bet.

---

Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
281 
ҚАРАҚАЛПАҚ ТИЛИНДЕГИ ҚОСПА СӨЗЛЕРДИҢ 
КЛАССИФИКАЦИЯСЫ ҲАҚҚЫНДА 
 
Бекбергенов Қ. А.
Өзбекстан Республикасы Илимлер Академиясы Қарақалпақстан бөлими 
Қарақалпақ гуманитар илимлер илим изертлеў институты, Нөкис қаласы 
 
Гилт сөзлер
: қоспа сөзлердиң классификациясы, жуп сөзлер, тәкирар 
сөзлер, сөз қосылыў усылы, аффиксация усылы, лексикализация, қысқарған 
қоспа сөзлер.
Калит сўзлар
: қўшма сўзларнинг таснифи, жуфт сўзлар, такрор 
сўзлар, сўз қўшилиш усули, аффиксация усули, лексикализация, қисқарган 
қўшма сўзлар.
Ключевые слова
: классификация сложных слов, парные слова, парно-
повторные слова, способ словосложения, аффиксация, лексикализация, 
сложносокращенные слова.
 
Қоспа сөзлер көплеген түркий тиллеринде изертленген, олардың 
жасалыў дереклери ҳәм усыллары, қурамы бойынша түрлери анықланған. 
Бирақ соған қарамастан оларды үйрениўде елеге дейин бирдей классификация 
жоқ. Буған, бириншиден, қоспа сөзлердин түрлериниң ҳәр қыйлылығы, 
олардың ҳәр қыйлы сөз шақапларына тийислилиги, компонентлери 
арасындағы семантикалық қатнаслардын ҳәрқыйлы болыўы [1] себепши 
болса, екиншиден, қоспа сөзлерди оларға уқсас тил бирликлеринен 
ажыратыўдағы 
критерийлердин 
жеткиликсизлиги, 
қоспа 
сөзлерди 
анықлаўдағы көзқараслардың ҳәр қыйлы болыўы себепши болып киятыр.
Дәслепки изертлеўлерде қоспа сөзлер компонентлери арасындағы 
синтаксислик 
байланысқа 
қарай 
классификацияланған: 
дизбекли 
байланыстағы ҳәм бағыныңқы байланыстағы. Бул классификация арқалы 
дизбекли байланыстағы коспа сөзлер анықланды, ол арқалы жуп сөзлер 
жасалады, 
ал 
бағыныңқылы 
байланыстағы 
қоспа 
сөзлерди 
классификациялаўда еле аныклық жоқ, ол арқалы қоспа сөзлердиң қайсы 
түрлери жасалатуғыны анық емес.
Кейинги ўақытлардағы мийнетлерде түркий тиллердеги қоспа сөзлерди 
классификациялаўда 
олардың 
қурылысы, 
қурамы, 
семантикасы, 
компонентлериниң байланысыў усыллары ҳәм семантикасы, т. б. белгилер 
есапқа алынған.

---

Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
282 
Ф. А. Ганиев өз мийнетинде қоспа сөзлерди классификациялаўдың 
ҳәзирги тил илиминдеги бир неше түрине токтаған: 1) компонентлердиң 
доминантлығы бойынша; 2) компонентлер арасындағы байланыстырыўшы 
элементлер бойынша; 3) компонентлердиң өз ара қатнасы бойынша; 4) 
компонентлердиң 
лексика-грамматикалық 
характери 
бойынша; 
5) 
компонентлердиң мәни анлатыўы ямаса аңлатпаўы бойынша.
Изертлеўши татар тилиндеги қоспа сөзлерди жасалыўы бойынша: 1) сөз 
қосылыў; 2) сөз дизбеклериниң аффикссиз лексикаласыўы; 3) сөз 
дизбеклериниң аффикслер менен лексикаласыўы деп бөлген. [2] Бул 
классификацияға тәкирар сөзлер, қысқарған қоспа сөзлер киргизилмеген. 
Сондай-ақ сөз дизбеклериниң сөз жасаўшы аффикслер арқалы қоспа сөзге 
өтиўи сөз жасалыўдың айырықша усылы сыпатында қаралмай, 
лексикализацияға қосылып берилген.
Н. Маматов арнаўлы мақаласында өзбек тилиндеги қоспа сөзлерди 
жасалыў усылына қарай: 1) еки ҳәм оннан да көп сөзлердиң қосылыўынан 
жасалған тийкарғы (собственносложные) қоспа сөзлер; 2) ҳәр қыйлы мәнидеги 
еки сөздиң жупласыўынан жасалған жуп сөзлер; 3) бир сөздиң 
тәкирарланыўынан жасалған жуп сөзлер; 4) еки ҳәм оннан да көп сөзлердиң 
қысқарыўынан жасалған қысқарған қоспа сөзлер деп төртке бөледи. [3] Бул 
классификацияда қоспа сөзлердиң қурама ҳәм бириккен түрлери, қазақ 
тилиндегидей кириккен сөзлер көрсетилмеген. [4] 
Көрип турғанымыздай, бул авторлар қоспа сөзлердиң жасалыўын ҳәр 
қыйлы көзқарастан түсиндирген: Ф. А. Ганиев қоспа сөзлердиң қандай тил 
бирликлеринен (түбирлерден, сөз дизбеклеринен) жасалыўына, ал Н. Маматов 
сөзлердиң қоспа сөзге айналыў процессин ҳәм соның нәтийжесинде қоспа 
сөзлердиң қандай түрлери жасалатуғынына дыққат бөлген.
Ҳәзирги қарақалпақ тилиниң академиялық грамматикасында қоспа 
сөзлер сыртқы формасы ҳәм компонентлериниң түрине ҳәм қосылыў 
дәрежесине қарай: 1) составлы сөзлер; 2) жуп сөзлер; 3) тәкирар сөзлер; 4) 
бириккен сөзлер ҳәм 5) қысқарған сөзлер болып бөлинген [5;22].
Бизиңше, қоспа сөзлерди классификациялаўда, олардың жасалыў 
усылларын ҳәм түрлерин анықлаўда төмендеги белгилер есапқа алыныўы 
керек: 1) қоспа сөз қандай тил бирликлеринен жасалады, оның компонентлери 
кандай сөзлер болады; 2) қоспа сөз компонентлери қандай байланыстағы ҳәм 
катнастағы сөзлерден қәлиплескен; 3) бул компонентлер қалайынша, қандай 
процесс нәтийжесинде қоспа сөзге айналған, яғный қалай жасалған; 4) 
компонентлердиң қосылыўы нәтийжесинде қандай қоспа сөзлер пайда болған.
1. Қоспа сөз ҳәрқыйлы тил бирликлеринен жасалады: а) екиден кем 
болмаған түбир (тийкар) ямаса мәнили сөзлердиң ҳәр кыйлы дәрежеде 

---

Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
283 
қосылыўынан: 
атқулақ, ҳәр ким, баспасөз, ислеп шығарыў
; б) еркин ҳәм 
турақлы сөз дизбеклеринен: 
қара тал, қызылаяқ, көз байлаў, атқосшы
; в) 
мәнили ҳәм жаңғырық сөзлерден: 
нан-пан, қағаз-пағаз
; г) бир сөздиң өзинен: 
бөлек-бөлек, таў-таў, бирим-бирим
; д) сөзлердиң қысқарған түрлеринен: 
филфак, БМШ
ҳәм т. б.
2. Қоспа сөз дизбекли ҳәм бағыныңқылы байланыстағы сөз 
дизбеклеринен жасалады. Сөз дизбеги компонентлериниң қоспа сөз қурамына 
киргенге дейинги өз ара байланысын анықлаў қоспа сөздиң пүтинлигин, оның 
бир сөзге айналыў дәрежесин белгилеўге жәрдем береди. Қоспа сөз 
компонентлеринин мәнилик қатнасларын анықлаў арқалы оның лексика-
грамматикалық мәниси ҳәм қайсы сөз шақабына тийисли екенлиги 
анықланады.
3. Қоспа сөзлер, басқа дөренди сөзлер сыяқлы, белгили бир сөз жасалыў 
усыллары арқалы жасалады. Олар төмендегилер: а) сөз қосылыўы; б) сөз 
қосылыўы ҳәм аффиксация; в) лексикализация; г) қысқарып биригиў. Бул 
усыллар арқалы: а) сөзлер қосылып, ямаса бир сөз дизбеги мәнилик жақтан 
жаңа бир мәниге ийе болады; б) компонентлер өз формаларын сақлап 
жупласады; в) бир сөз жуп сөз формасында тәкирарланып қоспа сөзге 
айналады; г) компонентлер тығыз биригип колланылады; д) қысқарып 
биригеди.
4. Компонентлердиң қоспа сөзге айналыўы нәтийжесинде: а) сөзлердиң 
жупласып қосылыўы арқалы жуп сөзлер; б) тәкирарланып қосылыўы арқалы 
тәкирар сөзлер; в) айырым сөзлердиң қосылыўы ҳәм сөз дизбеклериниң 
лексикаласыўы арқалы қурама ҳәм бириккен сөзлер; г) бирнеше сөзлердиң 
қысқарып биригиўи арқалы қысқарған қоспа сөзлер жасалады.
Солай етип, ҳәзирги қарақалпақ тилиндеги қоспа сөзлерди жасалыўы 
ҳәм түрлери бойынша төмендегише классификациялаўға болады.
I. Сөз қосылыў усылы менен жасалған қоспа сөзлер: 
1. 
Компонентлери дизбекли байланыстағы қоспа сөзлер: а) 
компонентлердиң жупласыўы арқалы жасалған қоспа сөзлер – жуп сөзлер; б) 
компонентлериниң тәкирарланыўы арқалы жасалған қоспа сөзлер – тәкирар 
сөзлер; 
2. Компонентлери бағыныңқы байланыстағы қоспа сөзлер: а) 
компонентлери мәниси бойынша қосылып бир мәниге ийе болған қоспа сөзлер 
– қурама (составлы) сөзлер; б) компонентлериниң өз ара биригиўинен 
жасалған қоспа сөзлер – бириккен сөзлер.
II. Сөз қосылыўы ҳәм аффиксация усылы менен жасалған қоспа сөзлер.
III. Сөз дизбеклериниң лексикаласыўы нәтийжесинде жасалған қоспа 
сөзлер.

---

Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
284 
IV. Сөзлердиң қысқарып қосылыўы нәтийжесинде жасалған қоспа 
сөзлер – қысқарған қоспа сөзлер.