Qurilishda menejment

5. Bank bilan o‟zaro aloqa, kredit shartnomasi
Bozor iqtisodiyotiga utilishi tufayli jamiyatda yangi moliyaviy siyosat ishlab 
chikildi va xukumat tomonidan real xayotda amalga oshirilmokda. Jamiyatdagi xar 
bir iqtisodiy faoliyatni boshlanishi davlatning yakindan turib bergan moliyaviy 
yordami tufayli rivojlanib, takomillashib borishi mumkin. Jumladan ―Kichik va 
xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni ragbatlantirish to‘g‘risida‖gi, Qonuni, 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ―Xususiy tadbirkorlik, kichik biznesni 
rivojlantirishni yanada ragbatlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida‖gi Farmoni, 
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining ―Kichik biznes va xususiy 
tadbirkorlikni 
rivojlantirishni 
ragbatlantirish 
mexanizmini 
takomillashtirish 

---

to‘g‘risida‖gi Qarorida kichik va xususiy tadbirkorlikni Qo‘llab Quvvatlashda 
banklarni rolini oshirib borishga aloxida e‘tibor berilgan.
17
Kichik va xususiy tadbirkorlik korxonalarini asosiy faoliyati banklar bilan 
chambarchas boglik bo‘lib, ular olib borayotgan faoliyat xom ashyoni sotib olish, 
ishlab chikarilgan tovarlar, ko‘rsatiladigan xizmatlarga xak tulash, ish xaki bilan 
ishlovchilarni ta‘minlash, turli toifadagi korxonalar, firmalar, yuridik shaxslar bilan 
bo‘ladigan iqtisodiy munosabatlar ya‘ni olingan foydadan, daromaddan soliq tulash, 
transport, kommunal xizmatlar uchun to‘lovlarning barcha turlari, uz navbatida 
olinadigan kreditlar xam boshka xisob-kitioblar xam banklar orkali amalga oshadi.
Shuni aloxida ta‘kidlash kerakki, mamlakatimiz mustakillikka erishguncha 
bank va banklar bilan bo‘ladigan turli iqtisodiy munosabatlar unchalik oshkora 
etilmas edi. Jaxon xo‘jaligini muxim xo‘jalik yuritish kismi bo‘lgan kichik va xususiy 
tadbirkorlik korxonalarini barcha faoliyati banklar bilan boglanganligi bugungi 
kunda xammaga ma‘lum bo‘lib koldi. Shuning uchun xam rivojlangan 
mamlakatlarda, masalan, AQShda bank tizimini faoliyati nixoyatda rivojlangan 
bo‘lib, tadbirkorlarni aktiv iqtisodiy faoliyat ko‘rsatishida banklar barcha mulk 
shaklidagi korxonalarga kompleks ravishda xizmat ko‘rsatadi. Umuman 
bank 
operatsiyalari passiv va aktiv operatsiyalardan iborat bo‘lib, passiv operatsiyalar pul 
mablaglarini ma‘lum biror yunalishga safarbar etishga karatilgan. Banklar passiv
operatsiyalar orkali jamgarmalarni va vaktinchalik bush turgan mablaglarni ishlab 
chikarishga safarbar etib foyda oladi. Aktiv operatsiyalar turli xarakterdagi kreditlarni 
berish 
operatsiyalari 
bilan 
boglik 
bo‘lib, kuyidagi elementlari buyicha 
turkumlanadi:1.Muddatlar buyicha kreditlar 1 yillik, 5 yillik 7-10 yilga muljallangan 
bo‘lishi;2.Kreditlarni xajmi buyicha kichik, urta, yirik mikdorda xar bir mijozga 
individual 
va 
moliyaviy 
imkoniyatlarini 
xisobga 
olgan 
xolda 
amalga 
oshiriladi;3.Ayrim turlari buyicha maxsus kafolatni tanlab tanlab kilmaydigan, garov 
evaziga berilmaydigan kreditlar;4.Kreditorlarni turlari buyicha ya‘ni davlat, tijorat, 
xususiy va boshka turlari buyicha berish;5.Zayomni turlari buyicha yuridik shaxslar 
va xakozolarga berish;6.Vaktinchalik foydalanish uchun investitsiya, iste‘mol uchun, 
karzlarni tulash asosan eksport va import operatsiyalarini bajarish uchun beriladigan 
kreditlar. 
Xozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida mulk egaligining kichik va xususiy 
tadbirkorlik shakli korxonalari uz faoliyatida turli banklar bilan muomalada 
bo‘ladilar. Bu jarayon avvalo oldingilaridan fark kilgan xolda ancha murakkab 
hisoblanadi, chunki oldingi jarayonlar asosan korxonalar orkali bank uz faoliyatini 
olib borganligi bilan xarakterlanadi. Tadbirkorlik faoliyati shakllanishi tufayli banklar 
xususiy mulk egalari va kichik korxonalar faoliyati bilan boglik operatsiyalarni 
17
1119. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантиришда марккетинг тамойилларидан фойдаланиш. 
БМИ ва МДлар бўйича тайёрланган 15 минг мавзулардан олинган. Т.: ТДИУ, 2005.

---

bajarishga uz imkoniyatlarini safarbar etib boradilar. 
Turli mulkchilik sharoitida 
respublikada kichik va xususiy tadbirkorlikni Qo‘llab-kuvatlash to‘g‘risida 1995 yil 
14 fevraldagi Vazirlar maxkamasining № 55 Qarorida O‘zbekiston xududidagi 
barcha tadbirkor banklarni kichik va xususiy tadbirkorlarga xisob schyotlarini 3 kun 
ichida ularni arizalari va xokimiyatda ro‘yxatga olinganliklari to‘g‘risidagi 
guvoxnomalari asosida boshka keraksiz xujjatlar talab kilmay ochishlari to‘g‘risida 
ko‘rsatma berilgan. Bu Qarorlar tufayli respublikada minglab kichik va xususiy 
tadbirkorlik korxonalarini barpo etilishiga imkoniyat yaratilib, bu soxadagi 
korxonalar soni kundan kunga kupayib bormokda. Shu bilan birga kichik va xususiy 
tadbirkorlar xorijlik mulk egalari, tadbirkorlar bilan xamkorlikda faoliyat olib 
boradigan bulsa, davlat valyuta operatsiyalari olib borishga ruxsat berdi. Respublika 
banklari bilan tadbirkorlar urtasida bo‘ladigan shartnomalar, tovarlar savdosi, 
xizmatlar buyicha bo‘ladigan to‘lovlarni erkin konvertatsiyalashtirilgan valyutada 
amalga oshirish mumkin. 
Tadbirkorlarni 
banklar 
bilan 
bo‘ladigan 
operatsiyalarida turli erkinliklar berib kuyilganligi shunda namoyon bulmokdaki, 
xususiy tadbirkor uz jamgarmasini O‘zbekistonni turli banklarida uz xisob schyotida 
saklashi, kredit va kassa operatsiyalarini bajarish huquqiga ega hisoblanadi. Banklar 
bilan tadbirkorlar urtasidagi munosabatlarda amal kilayotgan Qonunlarga va 
shartnomalarga asosan pul utkazish yuli bilan xisobkitoblar olib borish mumkin. 
Banklar tadbirkor schyotida pul mablaglari, kimmatli kogozlar va boshka
muxim axamiyatga ega bo‘lgan xujjatlarni saklashi bilan kafolatlanib boradi. 
Banklar tadbirkorlar va mijozlar bilan bo‘ladigan operatsiyalarda pul egasi tomonidan 
topshirik kogozi bankka kelib tushishi bilan 12-13 soat davomida keyingi 
operatsiyalar bajarilishi zarur. Mulk egalari xisobiga pul utkazish shaxar ichida 4 ish 
kunida, viloyat ichida 5 ish kunida, respublika ichida 10 ish kunida bajarilishi lozim . 
Agar bir Qonun shartlari buzilsa mijozga yillik foiz mikdorida bank jarima tulaydi. 
Bank mijozlarning arizasiga binoan ularga tegishli operatsiyalarni bajaradi. Banklar 
tadbirkorlarni Respublika Markaziy banki tomonidan kiritilgan uzgarishlarni, 
koidalarni ayniksa xisoblar buyicha nakd pulsiz tarzdagi operatsiyalar buyicha 
uzgarishlar to‘g‘risida tadbirkorlikni xabardor kiladilar. Bank uz vaktida mijozni 
kechikib utkazgan operatsiyalari uchun, pulni notugri perevod kilganligi uchun bank 
aybdor sifatida xar bir kun uchun mijozga utkazilayotgan summani 3 foizi mikdorida 
jarima tulaydi. Bankni aybi bilan xisob xujjatlari yukolsa, mijozga xujjatda 
ko‘rsatilgan summani xar bir kuni uchun 3 foiz mikdorda bank jarima tulaydi.
Tadbirkor tomonidan bankka notugri ma‘lumot berilgan bulsa (masalan, pul 
utkazish buyicha mijozni adresi notugri ko‘rsatilgan bulsa) mijozlar 5000sum jarima 
tulaydi, agar shu xol yana takrolansa xizmat faoliyat yurgizishi tuxtatiladi.
Tadbirkorlar bilan bank urtasidagi kredit berish buyicha bo‘ladigan 
operatsiyalar ikki tomon urtasida imzolangan shartnoma avsosida amalga oshiriladi. 

---

Operatsiyalarni muvaffakiyatli bajarish uchun xar bir tadbirkor ―Banklar va bank 
faoliyati to‘g‘risidagi‖ Respublika Qonunlarini chukur urganib, unga rioya kilishi 
lozim.Bozor iqtisodiyotida tadbirkorlik korxonalarini xayoti va iqtisodiy faoliyati 
valyuta oaeratsiyalari bilan boglikligi ma‘lum. Tadbirkorlik korxonalari tashki 
iqtisodiy faoliyatini amalga oshirishda xam milliy valyuta xamda xorij valyutasida 
operatsiyalarni bajarishga tugri kelmokda. Ayniksa tashki savdo vosita valyuta 
operatsiyalari bilan boglik hisoblanadi. 
Valyuta operatsiyalari valyuta kursi 
buyicha ikki tomon valyutasi nisbati solishtirilib amalga oshiriladi. AQSh dollari 
valyuta kotirovkasida baza sifatida xalkaro maydonda Qabul Qilingan. Boshka 
mamlakatlar valyutasi kurs buyicha AQSh dollariga solishtirilib boriladi. Dollar kursi 
abadiy bulmay, bu xam uzgarib turadi. Valyuta kursini uzgarib turishi xar kuni xam 
bo‘lishi mumkin. Shuning uchun banklar kursni bank faoliyat boshlash vaktidagi yoki 
yopilishi vaktidagi kurslar buyicha xisob-kitob ishlarini olib boradi. Valyuta kursini 
uzgarib borishi haqida xar xaftada matbuotda jadval berib boriladi. Bu axborot 
tadbirkorlarni iqtisodiy faoliyatida muxim hisoblanadi. Valyuta operatsiyalarida 
asosiy urinni kredit, kimmatli kogozlar, valyutani foyda olish maksdida sotib olish va 
sotish kabilar egallaydi. Xo‘jalik yuritish jarayonida xozirgi kichik va xususiy mulk 
egalari valyuta xisob-kitob schetiga ega bo‘lish huquqini olib, erkin tazda valyutani 
sotib olishlari xam mumkin. Tadbirkorlar xorij firmalari va tadbirkorlari bilan savdo 
kilishlari natijasida valyutani erkin sotib olish huquqiga xam egadirlar. 
Umuman 
bozor iqtisodiyoti jaxondagi yirik rivojlangan mamlakatlarni muomaladagi 
valyutalarni mamlakat ichki bozorida xarakat etishi uchun huquqiy imkoniyatlar 
yaratib beradi.Tadbirkorlar valyuta bilan boglik bo‘lgan faoliyatilaridan samarali 
foydalanib, xorij valyutasiga yangi texnika va zamonaviy texnologiya xarid Qilib, 
ishlab chikarish va xizmat ko‘rsatish korxonalarida xizmatni sifatini oshirishga ishlab 
chikarish soxasida sifatli maxsulot Qilib chikarib uning realizatsiyasidan katta foyda 
olish imkoniyatlariga ega bo‘ladilar.