Boboyeva Mehribonuning “Milliy so’zlar tarjimasi xususiyatlari” mavzusidagi kurs ishi

 
2.3. Tarixiy-milliy xos so‘zlarning tarjimada ifodalanishi. 
Odatda tarixiy-milliy realiyalarning tarjimasi alohida murakkablik, 
qiyinchilik tug‘diradi. Tarixiy-milliy realiyalar haqida leksikaning maxsus 
o‘ziga xos guruhi haqida gapirilganidek, gapirilmaydi. Aksariyat hollarda 
realiyalarni u yoki bu davrga tarixiy jihatdan mansubligi haqida gap ketadi. 
Bunda realiyalarning predmet mazmuni yo‘qolib qolmasligi lozim, bu 
mazmun predmet tasnifining muvofiq bosqichlari bilan bog‘laydi. Biroq u 
yoki bu tarjimonning tarixiy-milliyxos so‘zlarning tarjima qilishdagi 
faoliyatiga baho berishdan oldin tarixiylik va milliylik tushunchalariga 
to‘xtalib o‘tishni lozim topdik. Badiiy asardagi tarixiylik tushunchasiga 
nazariyotchilar tomonidan turlicha ta’rif beriladi. “Tarixiylik ostida 
adabiyotning tarixiy mavjudligi(V. Reyman) ham, asl hayotda bo‘lib 

---

36 
o‘tgan tarixiy voqea-hodisa bilan bog‘liq mavzu (S. Azbelov) ham, 
voqelikni taraqqiyotda ko‘rsatish (L. Pinskiy) ham, hayotiy haqqoniylik, 
voqelikni 
keng 
ko‘lamli 
tasvirlash, 
mafkuraviy 
baholarning 
taraqqiyparvarligi (V.Dovgopol) ham tushuniladi. S. Kormilov esa 
tarixiylik ostida badiiy asar g‘oyaviy-badiiy tuzilishning alohida 
xususiyatini, zamonlar o‘rtasidagi tub farqlarning aks ettirilishi va shu 
bilan birga umumtarixiy jarayonning bir butunligini tasvirlashni ko‘radi.” 
48 Tarixiy-milliy xos so‘zlarda tarixiylik va milliylik bir-biri bilan 
chambarchas bog‘liqdir. Bu tushunchalarning birini tarjimada noto‘g‘ri 
aks ettirilishi, o‘z navbatida ikkinchisining ham buzilishiga olib keladi. 
Demak, tarjimon oldida murakkab masalalardan biri tarjimada milliylikni 
qayta aks ettirishdir.48 
Ш.Бадиийтаржимадамиллийликватарихийликниниаксэттирилиши. 
(Ойбекнинг “Навоий” романинингфранцузчатаржимасимисолида): 
Ф. ф. н.дисс... – Тошкент: ЎзМУ, 2004.– Б.11-12 29 Tarixiy 
realiyalarning tarjimasi bu aslida mazkur so‘zlarning tarixiy bo‘yoqligini, 
ularning moddiy mazmuni hamda boshqa turiga nisbatan qo‘shimcha 
tarzda yetkazib berilishidan iborat. Ko‘plab realiyalar tarixiy bo‘lib qolgan 
va hozirda ham bo‘lib qolmoqda, masalan, tarixiy bo‘yoqqa ega realiyalar 
aksariyat hollarda harbiy realiyalar orasida uchraydi. Turli, xilma-xil 
obyektlarni belgilab beruvchi so‘zlar bu realiyalar, yoxud atama, termin. 
Tarixiy realiyalarni tarjimon qadimgi mualliflarda shartli ravishda arxaik 
asarlarda ham uchratadi, bundan tashqari zamonaviy yozuvchilar 
asarlarida ham bular uchraydi, ammo bu yozuvchilar uzoq yoki yaqin 
o‘tmishni tasvirlab beradilar. U va bu mualliflar o‘rtasidagi farqlar 
ulardagi realiyalardir. Muallif hamda kitoblar o‘rtasidagi farqlar ulardagi 
realiyalarni yetkazib berishda ham turli yondashuvni talab qiladi. Aniqki, 
tarixiy realiyalarni tarjima qilishda tarjimon o‘z arsenaliga “lingvistik 

---

37 
qurol”ning ko‘plab turlarini kiritishi mumkin. Bunda biz transkripsiya, 
tarjima hamda o‘z tilining eskirgan so‘zlaridan foydalanishini nazarda 
tutamiz. Quyida biz Abdulla Qahhor hikoyalarida keltirilgan ba’zi tarixiy-
milliy o‘ziga xos so‘zlarning koreys tili tarjimasida berilishini ko‘rib 
o‘tamiz. – O‘g‘lim, – dedi, – staxanovchilik deysizlar, buning hikmati 
nimada? Juda ko‘p narsalarni aqlim ola bermas edi, endi sekin-sekin 
fahmlayapman.(31)
아들아
,
스다하넙지릭이뭐냐
? 
예전에는많은것들을몰랐지
. 
하지만요즘은조금씩알아가고있단다
. 
(38) Buyerda ma’lum davrda ishlatilgan, hozirda bu atama sifatida qolgan 
staxanovchilik so‘zi ishlatilgan. Tarjimon bu yerda bu so‘zni 
transliteratsiya usuli orqali berib, uning izohini iqtibosda keltirib o‘tgan. 
스다하넙지릭
: 
'
스다하넙
'
은러시아사람으로목화를효과적으로빠르게따던사람
. 
'
스다하넙지
'
는그의방식으로일하는사람
. 
'
스다하넙지릭
'
은그의방식을따서만든기계
. Tarjimasi quyidagicha: 
staxanovchilik: ‘Staxanov’ ismli rossiyalik odam paxtani samarali va tez 
tergan odam. ‘Staxanovchi’ bu uning qarashlariga ergashib bajargan 
odamlar. ‘Staxanovchilik’ esa uning qarashlaridan yaratilgan texnika. 30 
Staxanovchi (стахановец – mashhur konchi A.Staxanov nomidan) 
Staxanovchilik harakatining qatnashchisi. Staxanovchilik, staxanovchilik 
harakati SSSRda 1935-1940 yillarda keng tarqalgan, yangi texnika 
vositalarini egallash, sotsialistik musobaqani avj oldirish asosida eski 
ishlab chiqarish normalarini parchalab tashlashga qaratilgan ilg‘or 
harakat.49 Tarjima bilan izohli lug‘atdagi berilgan izohlar biroz farq 
qilyapti. Buning sababi tarjimon tarjima qilishi jarayonida tarixiy 

---

38 
so‘zlarga yuzaki qarab tarjima qilib ketgan. Uning tarixiy so‘zning 
tarjimada berish usulidan to‘g‘ri foydalangan. Lekin bergan izohida biroz 
xatolik bor. Faxriddin bozordan, otasi tayinlaganicha, ikkita shirmoy non, 
yarim qadoq pista oldi.(16)
파흐르든은아버지말대로우선시장에들러서따뜻한빵
2
개랑땅
콩
500
그램을샀다
. (21) Bu yerda milliy xos so‘z sifatida yarim qadoq 
so‘zi kelgan. Koreys tiliga tarjima qilinganda mazmunan biroz to‘g‘ri 
tarjima qilingan bo‘lsada, izohli lug‘atga murojaat qilganimizda buning 
aksini ko‘rishimiz mumkin. Qadoq50 – 400 grammcha keladigan og‘irlik 
o‘lchovi. Bir qadoq choy. – Afandi ishonmay, mushugini tortib ko‘rsa, 
to‘rt qadoq chiqibdi. “Latifalar” Koreys tilidagi tarjimada 
berilganda“500
그램
” (500gramm) deb tarjima qilingan. Agar 1qadoq 400 
grammcha keladigan bo‘lsa, yarim qadoq 200 grammga to‘g‘ri keladi. 
Bundan tashqari koreys xalqida ham “qadoq” so‘ziga muqobil o‘lchov 
birligi ham bor.
“
한국에서법적으로
'kg,g,m2 
'
이사용되지만
'
근
'
과
'
평
'
이라는단위도사용됩니다
. 
'
근
'
은보통고기나채소
,
과일의무게를잴때많이사용되는데
, 
고기한근은
600g
이며채소한근은
400g
이됩니다
. 
그리고
'
평
'
이라는단위도한국에서많이사용됩니다
. 
집을구할때
'
평
'
을많이사용하기도하는데한평은
3.3m 2
입니다
.” 
51 49Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 2-жилд. / С.Ф Акобиров, Т.А. 
Алиқулов, З.М Маъруфов ва бош. М. Маъруфов таҳрири остида – М.: 
Рус тили, 1981. – Б. 76. 50Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 2-жилд. / 
С.Ф Акобиров, Т.А. Алиқулов, З.М Маъруфов ва бош. М. Маъруфов 
таҳрири остида – М.: Рус тили, 1981. – Б. 534. 51
한국어표준교재
31 
Tarjimasi: “Koreyada qonuniy ravishda ‘kg, g, m2 ’ kabi o‘lchov 

---

39 
birliklaridan foydalanilsada, ‘kin’ va ‘pyong‘ deb nomlanuvchi o‘lchov 
bilrliklaridan ham foydalanishadi. ‘Kin’ odatda go‘sht yoki sabzavot, 
mevalarning og‘irligini o‘lchayotganda ko‘p ishlatilib, 1 kin go‘sht 
600g.ga, 1 kin sabzavot 400g.ga to‘g‘ri keladi. Shuningdek, 
‘pyong‘o‘lchov birligi ham ko‘p ishlatiladi. Uyning o‘lchamini 
o‘lchayotganda ko‘p ishlatilib, 1 pyong 3.3m2ga teng.” Tarjimada qadoq 
so‘zi o‘rniga uning muqobil varianti “kin” so‘zi koreys xalqida bor bo‘lsa 
uni qadoqqa almashtirish biroz noto‘g‘ri sanaladi. Buning sababi bu ikkala 
so‘z ham tarixiy so‘z hisoblanib, har biri ma’lum xalqqa tegishli 
hisoblanadi. Shuning uchun bu so‘zni matn ostiga olib, izoh berilsa yaxshi 
bo‘lar edi. “Muayyan bir xalq hayotidagi o‘lchov birliklarini boshqasi 
bilan almashtirishda uni asarning umumiy ohangiga, undagi tarixiy 
haqiqatga, milliy ruhga nechog‘lik mos kelish-kelmasligini jiddiy o‘ylab 
ko‘rish kerak. Beparvolik bilan o‘sha o‘lchov birligi haqida zarur 
ma’lumotga ega bo‘lmay turib, uni o‘z tilidagi mos kelmaydign o‘lchov 
birligi orqali ifodalash asarning badiiy-estetik qimatiga putur yetkazadi, 
kitobxonda voqelikka nisbatan ikkilanish, ishonchsizlik uyg‘otadi.” 52 
Bemor kundan-kun battar, oxiri o‘sal bo‘ldi. “Ko‘nglida armon bo‘lmasin” 
deb “chilyosin” ham qildirishga to‘g‘ri keldi. Sotiboldi to‘qigan 
savatchalarni ulgurji oladigan baqqoldan yigirma tanga qarz ko‘tardi. 
“Chilyosin”dan 
bemor 
tetik 
chiqqanday 
bo‘ldi. 
(24) 
환자는며칠동안죽을것처럼나빠졌다
. 
'
마음에희망이없기때문에
' 
'
칠려슨
'
을했다
.
드벌드는그가만든바구니를사주던도매상에게
2
0
딴가의빚을얻었다
. 
칠려슨으로환자가건강해진듯보였다
. (27) 
Bu yerda pul birligi tanga so‘zi ishlatilgan. Koreyscha tarjimasida bu so‘z 
transliteratsiya usulida berilib, izohi matn ostida keltirilgan. 
딴기
: 

---

40 
숨보다작은화폐단위
–tarjimasi: tanga: so‘mga qaraganda kichik pul 
birligi. 52 Исоқова Ш.Бадиий таржимада миллийлик ва тарихийликни 
акс эттирилиши. (Ойбекнинг “Навоий” романининг французча 
таржимаси мисолида): Ф. ф. н.дисс... – Тошкент: ЎзМУ, 2004.– Б. 90 
32 Tanga 53 – Buxoro xonligida 15tiyinga, Qo‘qon xonligida 20 tiyinga 
teng bo‘lgan kumush pul. Bir tanga (yigirma tiyin) yarim tanga (o‘n tiyin) 
Izohli lug‘atdagi izoh bilan koreyscha tarjimadagi izoh bir-biriga mos 
kelgan. Tarjima to‘g‘ri berilgan. Burungi zamonda bitta odam, mening 
bilishimcha, juda nari borsa uch yarim pud paxta terar edi, hozir yigirma 
besh pudga yetkazib terar emish.(31)
옛날에는한사람이삼붇의목화를땄지만지금은이십오붇을수확
하고있어
. (38) Bu yerda tarixiy o‘lchov birligi pud ishlatilgan. O‘lchov 
birliklari haqida so‘z ketar ekan, keling o‘lchov birliklarining tarixi haqida 
qisqacha ma’lumot berib o‘tamiz. Har bir o‘lchov birligi o‘zining uzoq 
tarixiga ega. O‘lchov birliklari mavjud bo‘lmagan davrlarda odamlar o‘z 
ehtiyojlaridan kelib chiqib, biror narsaning miqdorini o‘lchashda ulardan 
foydalanganlar. Ilgari inson tana a’zolari ham o‘lchov vositasi sifatida 
qo‘llanilgan. Bizga yetib kelgan yozma yodgorliklarda ular o‘z ifodasini 
topib, turli davrlarda har xil yuritilgan. Asosiysi, bu o‘lchovlarni hamma 
ham ishlata olishini hisobga olgan holda joriy etishgan. Masalan, ularni 
ishlatish uchun barmoq, qo‘l, qadam, ko‘z, quloq, bo‘g‘in, chaqirim, 
qo‘sh, tegirmon, mo‘ndi, tirsak, tosh va boshqa narsalar asos qilib olingan. 
Pud54 – metrik o‘lchovlar sistemasi qabul qilinganiga qadar qo‘llangan, 
16 kilogrammga teng og‘irlik o‘lchov birligi. Tarjima asarda bu so‘z matn 
ostiga 
tushurib 
quyidagicha 
tarjima 
qilingan: 
붇
: 
목화의양을다는단위
– pud: paxtaning og‘irligini o‘lchaydigan og‘irlik 
o‘lchov birligi. Tarjimon tomonidan to‘g‘ri tarjima qilingan. Chex olimi 

---

41 
Irji Leviy o‘lchov birliklarining o‘girmasi xususida fikr yuritib, jumladan, 
shunday deydi: “……arshin,stop,dyum,pint,gallon va shu kabilar faqat 
kolorit uchun xizmat qilsa hamda tarjima kitobxonida aniq moddiy 
tasavvur 53 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 2-жилд. / С.Ф Акобиров, 
Т.А. Алиқулов, З.М Маъруфов ва бош. М. Маъруфов таҳрири остида 
– М.: Рус тили, 1981. – Б. 117 54 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 1-
жилд. / С.Ф Акобиров, Т.А. Алиқулов, З.М Маъруфов ва бош. М. 
Маъруфов таҳрири остида – М.: Рус тили, 1981. – Б. 606 33 
uyg‘otmasa, tasvir qilingan narsaning haqiqiy o‘lchamlari kitobxon ko‘z 
oldida gavdalanmaydi. Bu borada barcha birliklarni qabul qilgan metrik 
sistemaga, ya’ni metr va kilogrammlarga o‘tkazib tarjima qilish mumkin, 
faqat bunda muayyan uzunlik yoki og‘irlik asar uchun koloritdan ko‘ra 
ko‘proq ahamiyatga ega bo‘lishi lozim.” 55 Xotini Mukarram hovlida 
samovarga 
suv 
quyar 
edi. 
(70) 
그의아내무가르람은마당에서차주전자에물을붓고있었다
. (73) 
Mukarram samovarni ko‘tarib kirdi.(71) 
그때부가르람이주전자를들고들어왔다
.(75) 
Tag‘in yolg‘on gapirasanmi? Bundan keyin yolg‘on gapiradigan 
bo‘lsang, bilib qo‘y, men oyingga o‘xshab og‘rimaydigan qilib 
urmayman-a!.. Shu yolg‘on gapingdan keyin ruschadan “yaxshi” 
olganingga ham ishonmayman. Qani, xo‘sh, masalan, choynakning 
qopqog‘ini ruscha nima deydi? Samovarning jo‘mragini nima deydi? 
(161) 
–
또다시거짓말할거야
?
다시한번거짓말을하면
, 
나는어머니처럼살살때리지는않을거야
! 
니가거짓말한것을들으니러시아어에서
‘
우
’
를받았다는것도믿
을수가없다
.
자
,
대답해봐
, 

---

42 
주전자의뚜껑과사머바르의꼭지를러시아어로뭐라고하지
? 
(165)
Bu gaplarning hammasida samovar so‘zi berilgan. Koreyscha tarjimasida 
bu so‘z har uch gapda uch xil tarjima qilingan. Avvalo izohli lug‘atda 
murojaat qilamiz. Samovar56 – choy qaynatish uchun belgilangan, 
o‘txonali ro‘zg‘or buyumi. Birinchi gapda 
차주전자
57 choy 
qaynatadigan choynak degan so‘z birikmasi bilan berilgan bo‘lsa, ikkinchi 
gapda 
주전자
choynak so‘zi bilan berilgan. Sababi bu ikki gap bir 
hikoyadan, ya’ni “Adabiyot muallimi”dan olingan bo‘lib, birinchi gapda 
to‘liq izoh bilan berilgan bo‘lsa, ikkinchi gapda shunchaki choynak deb 
berilgan. Oldingi joyda buni izohlab ketganligi sababli choynak deb berib 
o‘tgan. 55 Левый И. Искуство перевода. – М.: Прогресс. 1974. – С. 
134. 56Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 2-жилд. / С.Ф Акобиров, Т.А. 
Алиқулов, З.М Маъруфов ва бош. М. Маъруфов таҳрири остида – М.: 
Рус тили, 1981. – Б. 17 57
한러사전
корейско-русскийсловарь. – 
러시아어문학사
, 2004. – 590
쪽
. 34 Uchinchi gapda esa aynan milliy 
xos sifatida urg‘u berilganligi sababli, transliteratsiya usuli orqali berib, 
matn ostida izohini berib o‘tgan. 
우즈베키스탄에서찻물을끓일때사용하는조금큰물통인데꼭지
가봍어있어서물을따를수있게되어있다
. 
이꼭지는러시아어로무엇이라고말하는지아는사람이별로없다
. 
Tarjimasi:O‘zbekistonda choy uchun suv qaynatishda foydalaniladigan 
biroz katta suv idishdir, jo‘mragi bo‘lib, suv quyish mumkin. Bu 
jo‘mragini rus tilida nimaligin biladigan odam umuman yo‘q. Tarjimon 
avval okonteksdan kelib chiqqan holda milliy xos so‘zlarni tarjima qilish 
kerak. Bu uchchala gapda turlicha tarjima qilingan bo‘lsada asarda bu 

---

43 
so‘zlar to‘g‘ri tarjimaga mos muqobili berilgan. “Tarjima qilayotgan 
birlikning ma’nosini bir marotaba anglatib ketgan tarjimon keyinchalik uni 
izohsiz shundayligicha qo‘llashi mumkin.” 58 Olimbek dodxoning sakkiz 
xotini katta kundosh Nodirmohbegimning uyiga yig‘ilib, sandal atrofida 
o‘tirishar edi. (78)
올림벡이라는관리의여덟부인중나이가가장많은노디르모흐베
김방에는탁자
밑에
화로를
놓고그주변에부인들이모여앉아있었다
. 
(86) 
Nodirmohbegim 
sandal ichidan oyog‘ini uzatib, Unsinning boldirini chimchiladi, ko‘zi 
bilan “xayriyat, tushunmadi, bas, gapirma” deb ishora qildi.(80) 
노디르모흐베김은탁자밑으로발을뻗어운슨의정강이를치며
‘
다
행히이해하지못했으니
, 
더는말하지마
’
라는뜻으로눈짓을보냈다
.(90) Ushbu ikkala gapda 
sandal so‘zi qo‘llanilgan. Ammo tarjimada ikki xil tarzda ifodalangan. 
Bizga ma’lumki sandal 59 xonaning chekkaroq yeriga qurilgan chuqurcha, 
unga qo‘yiladigan pastak kursi va ustiga yopiladigan ko‘rpa,mahalliy 
isitish qurilmasidir (qish sovug‘ida sandal oyoq-qo‘l isitish uchun xizmat 
qiladi, ayni paytda undan yemak stoli sifati foydalaniladi).