Университети кимё – технология факультети

1
, Abdikamalova A.B.
2
, Mamataliev N.N.
2 
1
Mirzo Ulug’bek atindag’i O’zMU;
2
O’zR IA Uliwma ha’m anorganik ximiya instituti. 
Bugingi ku’nde du’nyada joqari o’nimdarli sоrbentlerge bolg’an talap artip 
barmaqta ha’m olardi aliw ushin tabiyiy organikaliq, anorganikaliq, asirese 
alyumosilikatli birikpelerden paydalaniw maqsetge muwapiq esaplanadi. Aqaba 
suwlardi awir metall ionlari, neft o’nimleri ham basqa komponentlerden tazalawda 
sorbentlerdin’ ahmiyeti u’lken. Ekologiyaliq ta’repden qa’wipsizligi, bahasinin’ 
to’menligi, qollaniw qolaylig’i ha’m ko’p ma’rtelik regeneratsiya qiliw 
imkaniyatinin’ bolg’anlig’i sebepli sorbtsiyaliq materiallarg’a bolg’an talap artip 
barmaqta. Sonin’ ushin bunday sorbentlerdi jaratiwdin’ jan’a usilin ha’m 
texnologiyalarin islep shig’iw, olar ja’rdeminde aqaba suwlardi tazalaw u’lken 
ahmiyetge iye.
Bentonit adette 60-70% montmorillonit minerallarinan ibarat bolip, joqari 
baylanisiw qabiletine, adsorbtsion ham katalitik aktivlikke iye bolg’an mayda en’ 
ahmiyetli metall bolmag’an minerallar qatarina kiredi. Bugingi ham tu’rli sanaat 
ham awil xojaliginda ken’ qollaniladi.
Izertlew obekti sipatinda Qrantaw kani bentoniti tanlandi. Qrantaw kani 
Qaraqalpaqstan Respublikasinin’ Nukis rayoninda jaylasqan en’ u’lken ka’nlerden 
biri esaplanip bentonittin’ tastiyiqlang’an zapasi 5 mln tonnani quraydi [1]. 
Ha’zirgi waqitta bul kan bentonitinin’ fizikaliq ham ximiyaliq qasiyetleri haqqinda 
jeterli magliwmatga iye bolmaganligi sebepli bu’gingi ku’nde sanaat ko’leminde 
qollanilmag’an. 
Bugingi ku’nde metallar polioksikationlari menen ilaylardi interkalatsiya usili 
ja’rdeminde modifikatsiyalaw a’hmiyetli sanaladi. Dunyada Fe, Al, Cu, Zr, Cr, Ti 
h.t.b metall ionlari menen interkalatsiyalaw ken’ ko’lemde u’yrenilgenligine 
qaramastan [2], sintez qiling’an interkalirlengen sorbentlerdin’ texnikaliq 
qasiyetlerinin’ onin’ du’zilisine, sintez sharayatlarina ha’m polikationlar tabiyatina 
baylanislig’i ilimiy tiykarlanbag’an. Sol sebepli avtorlar ta’repinen bul bag’darda 
ilimiy ha’m eksperimental izleniwler alip barilmaqta [3].
Izleniwler na’tiyjesinde ximiyaliq boyawlar boyinsha salistirmali joqari 
sorbsiyaliq qasiyetke iye pillar-ilaylar aliw usillari jaratildi. Jaratilg’an usilg’a 
sa’ykes interkalirlewshi agent saqlag’an eritpe 66,625 gr (0.25 mol) CrCl
3
·6H
2
O 
duzin 500 ml distillengen suwda eritiw na’tiyjesinde tayarlanadi. Bul eritpede 
OH/Cr
3+ 
qatnasi 2,4 bolaman degenshe tamshilatip NaOH din’ 1 M li eritpesi 
qosildi. Aling’an eritpe termostatda 90°C temperaturada 24 saat dawaminda 

---

422
saqlandi. Bunin’ na’tiyjesinde eritpede [CrAl
12
O
4
(H
2
O)
24
(OH)
12
]
7+
quramg’a iye 
kation sintez qiling’anlig’i aniqlandi [3]. Bayitilg’an Qrantaw kani ilayinin’ 10 gr 
mug’dari 100 ml distillengen suw menen xana temperaturasinda 1 saat dawaminda 
magnitli aralastirg’ish ja’rdeminde aralastiriladi. Bentonit toliq isiniwi suspenziya 
xana temperaturasinda 1 sutka dawaminda tinish jag’dayda saqlang’annan son’ 
og’an interkalirlewshi eritpe tamshilatip (1 gr ilay ushin 5 ha’m 10 mmol Cr
3+
mug’darinda) qosildi. Sistemada ion almasiniw reaktsiyasi juwmaqlang’an son’ 
qatti faza sentrifuga ja’rdeminde suwiq fazadan ajratildi. Ajiratilg’an u’lgiler 
quraminan Cl
–
ioni toliq joq etilgenshe bir neshe ma’rte juwilip, keptirilip, 
maydalanip aling’an interkalirlengen ilaylar har qiyli temperaturada qizdirilip 
(200-500°C) sorbentler alindi. 
Aling’an sorbentlerde ximiyaliq boyawlardin’ adsorbtsiya protsessi 
u’yrenilmekde. Na’tiyjede bul protsess sharayatinda u’yrenilgen sorbentler anion 
aktiv boyawlarg’a salistirg’anda sorbtsiyaliq qa’siyeti salistirmali joqarilig’i menen 
birge ximiyaliq turaqli ekenligi aniqlandi. 
Adebiyatlar 
1.
Калбаев А.М., Абдикамалова А.Б., Артикова Г.Н/ Исследование 
бентонитовых глин Крантауского месторождения // Universum: химия и 
биология : электрон. научн. журн. 2018. № 8 (50).
2.
Adi Darmawan, Khoirul Fuad, Choiril Azmiyawati/ Synthesis of chromium 
pillared clay for adsorption of methylene blue // IOP Conference Series: Materials 
Science and Engineering 509 (2019) 01200. 
3.
Маматалиев Н.Н, Калбаев А.М., Абдикамалова А.Б/ оптимизация 
процессов синтеза Сr-интеркалированных монтмориллонитов // Кимёнинг 
долзарб муаммолари мавзусидаги республика илмий-амалий анжумани, 65-
66 С, 2021 йил 4-5 февраль