Университети кимё – технология факультети

Турманова О.К., 
b
Дильманова Н.А., 
c
Сапарниязов А.А. 
d
Сапарниязов Б.А 
a
Өзбекстан Республикасы Илимлер Академиясы Қарақалпақстан 
бөлими Қарақалпақ тәбият илимлери илим изертлеў институты, 
b
Ташкент мәмлекетлик Аграр университети Нөкис филиалы, 
c
Бердақ атындағы Қарақалпақ мәмлекетлик университети 
d
Өзбекстан Республикасы Президентиниң Нөкис каласындағы Халық 
қабыллаўханасы 
Кейинги ўақытларда антропогенлик тәсирлер нәтийжесинде тәбийғый 
жағдайлардың өзгериўи, дузлы самаллардың тез-тез болып турыўы, егислик 
жерлерге минерализациясы жоқары болған суўлардан пайдаланыў, 
Қарақалпақстанда 
суўғарылып 
егилетуғын 
аллювиаль 
отлақлы 
топырақлардың мелиоративлик жағдайының төменлеп кетиўине алып келди. 
Соның ушын бизин баслы мақсетимиз: топырақ өнимдарлығын 
жақсылаў ушын жерге ислеў бериў, минерал ҳәм жергиликли төгинлерден 
нәтийжели пайдаланыў илажларын ислеўимиз керек. 
Топырақ өнимдарлығын жақсылаў ушын Тәбият илимлери илим 
изертлеў институтының «Минерал төгинлер химиясы» лабораториясында 
төгинлердиң алыныў усылларын табыў изертленип атыр. 

---

365
Глаукониттиң ең әҳмийетли қәсийетлериниң бири ол әсте ақырын 
тәсир етиў уқыбына ийе. Сонлықтан, жерлерди шайып суўғарғанда 
топыраққа пайдалы тәсир етиўши минерал дузлар жуўылып кетпейди. 
Бизиң изертлеўлеримиз нәтийжесинде топыраққа гектарына 800 кг 
глауконит берилгенде, өсимликлерге: 
1. Зыянсыз тәсир етиўши дузлардың муғдары
Уч.1 де: 37,04 %тен 46,84 %ке, Уч.2 де: 27,74 %тен 31,57 %ке 
артқанлығын, 
2. Орташа зыянлы тәсир етиўши дузлардың муғдары: 
Уч.1 де: 47,17 %тен 36,38 %ке, Уч.2 де: 51,96 %тен 46,85 %ке 
азайғанлығын, 
3. Күшли зыянлы тәсир етиўши дузлардың муғдары: 
Уч.1 де: 18,78 %тен 16,78 %ке, Уч.2 де: 21,64 %тен 21,59 %тке 
азайғанлығын, 
4. Топырақ шириндиси гумустың муғдары 
Уч.1 де: 0,99 %тен 1,02 %ке, Уч.2 де: 0,77 %тен 1,02 %ке артқанлығын 
тәжирийбе нәтийжелеринен көриўге болады. 
5. Топырақ реакциясы рН-күшли силтилиден күшсиз силтилиге 
өтиўине еристик. 
Топыраққа глауконит төгинен бериў жерлердиң мелиоративлик 
аўҳалының жақсыланыўына тәсир етеди. Себеби: глауконит өсимликлерге 
зыянлы тәсир етиўши дузларды өзине сиңирип (адсорбентлик) алыў 
қәсийетине ийе. 
Соның менен биргеликте, бул глауконит төгинин топыраққа қолланған 
ўақтымызда өсимликке керекли болған ығаллықты көбирек өзинде сақлаў 
уқыбына ийе. Мысалы: 800 кг/га глауконит берилгенде: топырақ ығаллықты 
өзинде услап турыў қабилети
Уч.1 де: 16,81 %тен 18,14 %ке, Уч.2 де: 19,74 %тен 20,67 %ке артты. 
Солай етип, топыраққа глауконит төгинин бериў арқалы: 
1. Топырақ өнимдарлығының жақсыланыўына, 
2. Топырақта өсимликке керекли ығаллықты услап турыў қәбилетин 
арттырыўға, 
3. Топырақтың қурамындағы өсимликлерге зыянсыз дузлардың 
муғдарын арттырыўға, 
4. Өсимликлерге орташа зыянлы тәсир етиўши дузлардың муғдарын 
азайтыўға, 
5. Өсимликлерге күшли зыянлы тәсир етиўши дузлардың муғдарының 
азайыўына, 

---

366
6. Топырақ шириндиси гумустың муғдарының артыўына ерисилди.