O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

 
 
 
 

---

79 
 
Mnemotexnik usullarni qо„llash orqali nutqi tо„liq rivojlanmagan 
bolalarda til komponentlarini shakllantirish jarayonining modeli 
 
1-rasm 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Maktabgacha 
yoshdagi nutqi to‟liq 
rivojlanmagan 
bolalarning ta‟limiy 
talablari 
 
Nutqi to‟liq 
rivojlanmagan bolalar 
mnestik jarayonlari 
holatining  ko‟rsatkichlari 
va mezonlari 
Nutqi to‟liq rivojlanmagan 
bolalar nutqining leksik-
grammatik qurilishi va 
bog‟langan nutq  holatining  
ko‟rsatkichlari va mezonlari 
Nutqi to‟liq 
rivojlanmagan  bolalar 
nutqining leksik-
grammatik qurilishini 
shakllantirishga doir 
ishning   maqsadi va 
vazifalari  
 
Tamoyillar 
 
Metodlar 
 
Leksik 
tizimlilik 
 
Gaplarni 
morfologik-
sintaksik 
bezatishning 
imkoniyatlari 
 
Nutqning leksik-grammatik qurilishini egallashni belgilovchi kognitiv-nutqiy sharoitlarni 
shakllantirish 
 
Mnemotexnik usullarni qo‟llash 
 
 
Assotsiativ 
aloqalarni 
rivojlantirish 
asosida tayanch 
lug‟atni to‟plash 
 
Model  va 
sxemalarga 
tayangan holda 
so‟z o‟zgartirish 
malakalarini 
shakllantirish 
 
Ko‟rgazmali 
holatni 
butunligicha qabul 
qilish va ma‟no 
hosil qilish 
 
Sxema va modellar 
asosida asta-sekin 
murakkablashib 
boruvchi tuzilishdagi 
gaplarni qurish  
 
Nutqning leksik-grammatik qurilishini shakllantirish vositalari: predmet-
amaliy va o‟yin faoliyati, kattalar bilan hamkorlik, harakat va faoliyatni 
og‟zaki boshqarish 
 
Nutqi to‟liq rivojlanmagan bolalarda nutqning leksik-grammatik 
qurilishini shakllantirishga doir  logopedik ish mazmuni 
 

---

80 
 
Shakllantirilayotgan  eksperimentda  qatnashgan  barcha  uchun  assotsiativ 
sо„zli  о„yinlar  tanlangan.  Ular  bolalar  leksikasini  sistematizatsiyasi  va  uzoq 
muddatli  xotirasidan  sо„zlar  tanlovi  aktualizatsiyasiga  yо„naltirilgan.  Bunday 
о„yinlar xotirasi hamda nutqini rivojlantirish vazifalarini hal qilishga yо„l qо„yadi. 
Bunday  о„yinlarni  logopedik  amaliyotga  kiritishning  aktualligi,  faqat  lug„atni 
boyitish  uchun  yetarli  emasligiga  kо„rsatuvchi  faoliyat  kabi  nutqning  tuzilishi 
haqidagi  zamonaviy  tasavvurlari  bilan  tushuntiriladi.  Lug„aviy  ish  sohasida  eng 
muhim  muammo  bо„lib  boladagi  mavjud  sematik  guruhlar  bо„yicha  sо„zlarni 
guruhlash  hisoblanadi.  Aynan,  mazmunli  va  holatiy  bog„liqlik  bо„yicha  xotirada 
lug„atni tо„g„ri tashkil etish aktiv nutqida uni faol ishlatilishini ta‟minlaydi. 
Bola  tomonidan  reproduktiv  faoliyat  natijasida  yaratilgan  va  ular  ishlatuvchi 
barcha  predmetlar  xotira  va  nutqiy  mashqlar  uchun  kо„rgazmali  tayanch  rolini 
о„ynaydi. Mnemojadval gap va hikoyani eslab qolish va tuzishni yengillashtiruvchi 
kо„rgazmali-grafik  plan  sifatida  chiqishi  mumkin.  Yana  muhim  sharoitlardan 
biripredmet-amaliy faoliyatda bola bir necha analizatorlarga (kо„ruv, eshituv, teri-
taktil) tayanadi, bu shuningdek nutq rivojlanishiga ijobiy ta‟sir kо„rsatadi. 
Misol  sifatida  logoped  va  tarbiyachi  ishlarining  bо„limlari  bо„yicha  ba‟zi 
algoritmlarni keltiramiz. 
Tasviriy  faoliyatga  tayanib  mnemojadvallar  orqali  she‟rlarni  yod  lash 
bо„yicha ishlar algoritmi (tarbiyachi mashg„ulotlari). 
Pedagog  she‟rlarni  ikki  marta  о„qiydi.  Bolalarni  matn  fragmentlarini 
ishlatishga undab, mazmun bо„yicha suhbat о„tkazadi. 
Pedagog  she‟rni  tanaffuslar  bilan  о„qiydi,  bolalar  jadvalning  har  bir 
kvadratlarida chizmalar chizadi. 
Jadval bо„yicha she‟rni yodlash. 
Jadvalga tayanib she‟rni bir hafta mobaynida takrorlash. 
Fe‟lli leksikani boyitish bо„yicha ishlar algotirmi (logoped). 
Pedagog  turli  harakatlarni  kо„rsatadi  va  ularni  aytadi.  Bolalardan  turli 
harakatlarni bajaruvchi odam sxematik tasvirlangan kartochkalarga tayanib galma-
galdan alohida harakatlarni bajarishni sо„raydi. 

---

81 
 
Pedagog  bir  nechta  fe‟llarni  ketma-ket  aytadi,  bolalardan  kimdir 
kartochkalarni ketma-ketlikda qо„yadi va berilgan sо„zlarni aytib chiqadi. 
Gaplar tuzish bо„yicha ishlar algoritmi (logoped). 
Harakat-sо„zlari  va  belgi-sо„zlarining  belgilari  bilan  tanishish  bо„yicha 
oldindan qilishgan ish. 
Keyingi  sxema  taklif  etiladi:  predmetli  strelka-rasmi  (harakat)  (S-P), 
predmetli strelka-rasmi (harakat) – predmetli rasm (S-P-O). 
Bola  bir  nechta  jadvallar  bо„yicha  gaplar  tuzadi.  Jadvalga  tayanib  va 
tayanmasdan takrorlanmaydi. 30 daqiqadan sо„ng gapni yana takrorlash sо„raladi, 
agar qiynalsa, pedagog birinchi jadvaldan rasmni kо„rsatadi. 
Qayta gapirib berishni tashkil etish ustida ishlar algoritmi (logoped). 
Emotsional-ijobiy  fon  faoliyatini  kelajakda  ogohlantirish  maqsadida  bolalar 
bilan vazifalarni bajarish paytidagi xatolarni analiz qilish zarur. 
Nutqi  to‟liq  rivojlanmagan
 
bolalar  sо„zli  materiallarni  eslab  qolish  uchun 
uning  tovushli  kо„rinishlarini  xotirada  eslab  qolishda  quyidagi  usullardan 
foydalaniladi: 
-Intanatsion  ajratmalar  sо„zlarni  temp  bilan,  tanaffus  bilan,  ma‟lum  bir 
topshiriqlar  bilan,  ovoz  kuchi  bilan,  ovoz  balandligi  bilan,  uning  bir  necha 
surkalgan artikulyatsiyasi bilan, aniq va tushunarli talaffuz qilish. Sо„zlar bolaning 
amaliy  harakatlari  bilan  bog„liqlikda  boshlang„ich  shakl  va  faol  diqqat 
ta‟minlangan vaqtda talaffuz qilinishi va qabul qilinishida yangrashi kerak; 
-Takrorlash  metodikasini  varirlashda  bolalar  bilan  takroriy  gapirish  va 
sо„zlarni  tuzish:  bukval  individual,  xorli,  pedagog  va  bolalar  bilan  hamkorlikda, 
turli  guruh  osti  mezonlar  bо„yicha  differensiallashgan.  Bolalar  bilan  sо„zlarni 
talaffuz qilishda sо„zlarni chizishga yо„l qо„yish mumkin emas. Bunda predmetlar 
va  harakatlarni  kо„rsatish  bilan  birga  dirijorlik  qilish  va  ritmitizatsiya  usullaridan 
foydalaniladi; 
-Yaxshi tanish bо„lgan predmetlar, hodisalar bilan birga qо„yish orqali sо„z va 
uning ahamiyatini aniqlashtirish vam izohlash; 

---

82 
 
-Turli grammatik shakl va boshqa sо„zlar bilan bog„liqlikda sо„zlar bir necha 
marta takrorlanuvchi kontekstlarda sо„zni ishlatish; 
-Savollar,  bunda  bolalar  javoblarda  sо„zlarni  boshqa  sо„zlarga  bog„liqlikda 
ishlatadi. 
Sо„zlarni tanlashda quyidagi mezonlar hisobga olingan: 
-Kommunikativ maqsadli tarzi. 
-Sо„zni  harakat  bilan  yoki  amaliy  harakat  bilan  assotsiativ  aloqasining 
imkoniyati. 
-Bola muloqat qiluvchi kattalar nutqida sо„zni muntazam ishlatilishi. 
-Umumiy qо„llaniluvchi leksikaga sо„zni yо„naltirilganligi. 
-Ona-tilini leksik egallash darajasining hisobi. 
-Nutqning  turli  qismlariga  oid  sо„zlarni  tanlash,  lekin  fe‟lli  leksik  egallash 
bilan. 
-Katta bо„lmagan ulushlarda yangi leksik materiallarni taqdim etish. 
-Har  bir  mashq  yoki  mashg„ulotlar  sо„z  shakli  yoki  sо„z  artikulyatsiyasini 
ta‟minlovchi  stimullar  asosida  oldin  egallangan  sо„zlarni  takrorlash  va 
mustahkamlashdan boshlanishi kerak. 
Lug„atni  birlamchi  aniqlashtirlishi  va  tо„planishi  predmet-amaliy  faoliyatda 
ta‟minlangan,  sо„z  ahamiyatining  faollashuvi  va  mustahkamlanishi  esa  didaktik 
о„yinlarda va nutqiy mashqlarda о„tkazilgan. 
Shu tarzda, predmet-amaliy faoliyatning (lepka, applikatsiya, qо„l mehnati va 
b.q.) barcha sanab о„tilgan ijobiy tomonlari, uning rivojlanishidagi kamchiliklarida 
nutq  va  mnemotexnik  faoliyatni  turli  tomonlarini    shakllanishina  katta  ta‟sir 
kо„rsatadi.