Microsoft Word XXI asrda islom ziyouz com doc

www.ziyouz.com
kutubxonasi 
21
zamin hozirlab beradi. Biz yashab turgan ming yillikning birinchi yarmida musulmonlar, 
yahudiylar va xristianlar asosan, bir tilda, yunon tafakkuri kategoriyalarida ifodalangan 
somiycha vahiylar vositasida so‘zlashishgan, shuning uchun ibn Rushdni monastirlarning 
lotin tiliga ravon tarjima qilish mumkin edi. 17-asrdan so‘ng islom va G'arb og‘ma 
traektoriya bo‘ylab harakat qila boshladi. 19-asrda va 20-asrning aksariyat qismida ikki 
dunyo o‘rtasidagi uzoq qarindoshlik Yevropaning, musulmon tafakkuri biror jiddiy ishni 
qilgani yo‘q, qabilidagi imperialistik ta'kidlari bilan niqoblanib keldi. Bundan 
imperiyaparastlik dardiga mubtalo bo‘lmagan Shveytsariyaga o‘xshash ayrim 
mamlakatlar mustasnodir. Tarix va postmodernizm imperializmni bir chetga supurib 
tashladi, biroq u bilan birga dialog uchun mavjud bo‘lgan bilish asosi ham yo‘q bo‘lib 
ketdi, endilikda G'arbdagi yetakchi tafakkur maktabi din bilan qanday munosabat 
o‘rnatishni bilolmay garang. 
Shundan beri postmodernizm, yangi, globallashgan ming yillik boshlanmoqda, 
madaniyatlar haqiqiy dialog imkoniyatidan mahrumdir, deb uqtiradi. Modomiki, 
xristianlik va boshqa an'analar aksilrealistik mavqeni egallamagan ekan, ular bilan o‘zaro 
dialog mumkinligicha qolaveradi, Hans Kung ta'kidlaganiday, zamonlarga xos bo‘lgan 
teizmlar o‘rtasidagi inkor ruhini inkor qilish uchun birgalashib kurashish eng dolzarb 
vazifadir. Biroq Farid Esak da'vo qilayotganiday, dialog faqatgina erkin va bir-biriga 
yaqin an'analari o‘rtasidagina emas, konservativ va logotsentrik
[33]
e'tiqod sohiblari 
o‘rtasida ham muvaffaqiyat qozonishi mumkin. 1994 yili Qohirada bo‘lib o‘tgan Aholi 
konferentsiyasidagi madaniyatlararo muvaffaqiyatli hamkorlik dindor liberallar
[34]
o‘rtasida emas, aksincha, ishtirokchilarning eng konservativ qismi bo‘lmish musulmonlar 
va Vatikan vakillari o‘rtasida bo‘ldi. Modomiki, davrimizning axloqiy relyativizmi 
murosasizlashib borayotgan ekan, turli dinga mansub an'anachilarning bunday 
hamkorligi foydadan xoli bo‘lmaydi.
Agar hozirgi paytdagi musulmon va xristianlarni ayni bir devor tomon tisarilishga majbur 
etayotgan umumiy xavf mavjudligi tufayli dialogga imkon tug‘ilgan bo‘lsa, bu imkonni 
postmodernizmni, undan ham ahamiyatlisi, ratsionalizmni qabul qilish yo‘qqa chiqaradi.
Xristian mutafakkirlarini, ba'zi hollarda o‘z ilohiyotshunosligini Ma'rifat loyihasiga 
bog‘lagan Muso Mendelson singari yahudiy mutafakkirlarini bugun hech kim bilmaydi. 
Bultmann, Raner va, xususan, fon Baltasar vaqti-vaqti bilan Ma'rifat loyihasiga hujum 
qilgan o‘tmishdoshlaridan kam ahamiyatga ega bo‘lmagan tarzda uni himoya qilishga 
majbur kishilar sifatida paydo bo‘lib qoladi. Ilohiyotshunoslar «yangilikchi», ayni paytda 
dunyoviy mutafakkirlar, Liotar ta'birini esga olib aytganda, aporetik
[35]
eskilikchi bo‘lib 
qolishdi.
Anas Karij, Najib al-Attas singari ayrim musulmon mutafakkirlari G'azzoliyning yunon 
loyihasi xususidagi shubhasini uni himoya qilish deb tushunishdi va bu tushuncha muhim 
ahamiyatga ega edi. G'azzoliy ratsional haqiqat da'vosining go‘yoki fundamental 
haqiqatlar biz ularni anglab oladigan jarayonlarga qorishib ketganiga oid isbot qilib 
bo‘lmaydigan maqomini belgilab beradi. Saljuq ziyolilari va so‘ngra usmonlilar va mo‘g‘ul 
tafakkuri shakllanishida ulgi vazifasini o‘tagan G'azzoliy hatto Ibrohim Madkur singari 
ba'zi musulmon mutafakkirlari tomonidan ham Dekartning o‘tmishdoshi deb tan olingan. 
Biroq G'azzoliyda o‘zlikni anglashga dekartcha ishonish ko‘zga tashlanmaydi, binobarin, 
u inson shuurining tushunib bo‘lmaydigan va tutqich bermas tabiatini batafsil bayon qilib 
bera olmasdi. Garchi G'azzoliyni o‘qigan yoki o‘qimagan Leybnits uni xotirlab o‘tsa-da, 

---

XXI asrda Islom: Postmodern dunyoda qiblani topish. Timoti J. Uinter