|
4.3. Fan-texnika taraqqiyotining samaradorligini baholash
Yangi texnika va texnologiyani joriy etish uchun uning iqtisodiy va ijtimoiy
samaradorligni aniqlash kerak bo`ladi. Shu sababli yangi texnika va texnologiyani
joriy etish asosida xalq xo`jaligida, jumladan, sanoat ishlab chiqarishida yuqori
ko`rsatkichlarga erishish uchun texnik chora-tadbirlarning qaysi biri foydali
ekanligini aniqlash zarur.
Texnik tadbirlarning asosiy guruhlari quyidagilardan iborat:
•
mashina va mexanizmlar, jihozlar va asboblarning yangi hamda takomillashgan
turlari va konstruktsiyalari;
•
xom ashyo, materiallar, yoqilg`i va energiyaning yangi turlari;
•
texnologik jarayonlarning yangi va takomillashgan turlari;
47
•
mahsulotning ximik va fizik xossalarini, parametr va assortimentlarini
yaxshilash;
•
texnologik jarayonlarni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish;
•
jihozlarni modernizatsiyalash;
•
bino va inshootlarning yangi tiplarini yaratish;
•
mehnatni tashkil etish va boshqarishning yangi va takomillashgan usullari;
•
ixtirochilik va ratsionalizatorlik takliflari.
Korxonalar, tarmoqlar va tarmoqlararo komplekslarda ishlab chiqarish
sur`atini tezlashtirish, mahsulot hajmini ko`paytirish, uning sifatini oshirish, ishlab
chiqarishning foydaliligini ko`tarish uchun fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirish
kerak bo`ladi. Bu ish ma`lum chora-tadbirlarni amalga oshirish hisobiga bo`lishi
mumkin. Chora-tadbirlar albatta samarali bo`lishi kerak. Uni hisobga olmasdan,
bahslashmasdan fan-texnika bo`yicha tadbirlarni ishlab chiqarishga joriy etilmaydi.
Fan-texnika taraqqiyoti tadbirlari iqtisodiy samarasini hisoblash tartibi
rasmiy hujjatlar, ya`ni metodik qo`llanmalarda izohlab berilgan.
Ularga quyidagilar kiradi:
•
kapital qo`yilmalarning iqtisodiy samaradorligini aniqlash bo`yicha namunaviy
metodika;
•
xalq xo`jaligida yangi texnika, ixtirochilik va ratsionalizatorlik tavsiflaridan
foydalanishning iqtisodiy samaradorligini aniqlash uslubiyoti;
•
korxonalar va ishalb chiqarish birlashmalari boshqaruvining avtomatlashtirilgan
sistemasining iqtisodiy samaradorligini hisoblash uslubiyoti;
•
boshqaruvning
avtomatlashtirilgan
sistemasi
samaradorligini
hisoblash
uslubiyoti.
•
atrof-muhitni muhofaza etish bo`yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish uchun
sarflangan xarajatlarning iqtisodiy samarasini aniqlash uchun vaqtinchalik
uslubiyot;
•
mehnatni
ilmiy
tashkil
etish
bo`yicha
tadbir-choralarning
iqtisodiy
samaradorligini aniqlash uslubiyoti.
48
Undan tashqari, tarmoq vazifalari, ilmiy tekshirish institutlari, loyiha
tashkilotlari, oliy o`quv yurtlari ham uslubiy materiallar tayyorlash mumkin.
Texnika taraqqiyoti eng avvalo yangi texnikani yaratish orqali amalga
oshiriladi, ro`y beradi. Shu sababli yaratilgan va joriy etilayotgan texnika samarali
yoki samarasizligini bilish kerak bo`ladi. Demak, samarani o`lchash va baholash
kerak.
Yangi texnikaning iqtisodiy samaradorligi barcha sanoat tarmoqlarida,
ilmiy-tekshirish institutlarida, loyihalash tashkilotlarida tegishli tadbirlarni avvalgi
yillardagi o`zlashtirish natijalarini ifodalovchi hujjatlar asosida aniqlanadi.
Ilmiy-texnikaviy tadbirlarning ko`p yillik tajribalariga asoslangan turli
ko`rsatkichlar, jumladan, mashina va texnikaviy vositalarni ishlab chiqarish hamda
ulardan foydalanish natijasida erishiladigan yillik iqtisodiy samaradorlik
quyidagicha aniqlanadi:
S
A
P
X
a
X
E
−
−
=
2
2
1
bu yerda:
X
1
va
X
2
– mavjud va yangi texnika yordamida mahsulot birligini
ishlab chiqarish xarajatlari (keltirilgan xarajatlar);
a
– yangi texnikaviy vositalarning sifatini, nisbiy afzalligini
ifodalovchi koeffitsient bo`lib:
N
N
E
P
Q
E
P
Q
a
+
+
=
2
1
1
2
bu yerda:
Q
1
va
Q
2
– mavjud va yangi texnikaviy vositalar birligi yordamida yil
davomida ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi;
P
1
va
P
2
– mavjud va yangi texnikaviy vositalar kiymatidan ularni
tiklash uchun ajratmalar salmog`i;
P
– yangi texnikadan foydalanish davrida erishiladigan samaradorlik. U
quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
N
N
E
P
K
K
E
U
U
P
+
−
−
−
=
2
1
1
1
2
1
2
1
1
49
bu yerda:
1
1
U
va
1
2
U
– mavjud va yangi texnikadan foydalanish davridagi joriy
xarajatlar;
1
1
K
va
1
2
K
– mavjud va yangi texnikadan foydalanish bilan bog`liq
bo`lgan kapital quyilmalar;
E
N
– kapital quyilmalarining me`yor darajasidagi samaradorlik
koeffitsienti (0,15);
A
2
– yangi texnika joriy etilgandan keyin uning yordami bilan ishlab
chiqariladigan mahsulot hajmi;
S
– yangi texnikani loyihalashtirish xarajatlari.
Yangi texnika samaradorligini hisoblash qiyosiy samaradorlikni aniqlash
tamoyillariga asoslanadi. Hozirgi kunda bunday hisob-kitoblar xalq xo`jaligida
yangi texnikadan, ixtirochilik va ratsionalizatorlik takliflaridan foydalanishning
iqtisodiy samaradorligini aniqlash uslubiyoti asosida amalga oshiriladi.
Bu uslubiyotga binoan iqtisodiy samara quyidagi formula yordami bilan
ifodalanadi:
(
)
;
2
2
1
A
X
X
S
−
=
bu yerda:
S
– yillik iqtisodiy samara, so`m;
X
1
va
X
2
– yangi texnika yordami bilan tayyorlangan mahsulot
birligiga sarflangan keltirilgan xarajatlar (
T
+
E
N
K
);
A
2
– hisobot yilida yangi texnika yordamida ishlab chiqarilgan
mahsulotning yillik hajmi.
Yangi texnika va texnologiyaning iqtisodiy samaradorligini rejalashtirish va
bashorat qilishda uning bir qator asosiy texnik-iqtisodiy ko`rsatkichlarga, jumladan
foydaning ko`payishi, mehnat unumdorligini oshishi, mehnat, moddiy va kapital
sig`imining pasayishi, mahsulot tannarxining kamayishiga ta`sir etishi hisobga
olinadi. Masalan, yangi mahsulotni ishlab chiqarish hisobiga olinadigan rejali
foydaning ko`payishi quyidagi formula bilan aniqlanadi.
(
)
(
)
1
1
1
A
T
B
A
T
B
F
t
t
t
t
−
−
−
=
50
bunda
F
t
– kelgusi davrda foydaning oshishi (so`m hisobida);
B
t
va
T
t
– korxona ulgurji bahosi va yangi mahsulot birligining ishlab
chiqarish tannarxi;
B
1
va
T
1
– korxona ulgurji bahosi va almashtiriladigan mahsulotning
yangi texnikani joriy etilgungacha bo`lgan yildagi tannarxi
(so`m hisobida);
A
t
va
A
1
– kelgusi davrda ishlab chiqariladigan yangi mahsulot va
yangi texnikani joriy etishgacha bo`lgan yildagi almashtirila-
digan mahsulotning hajmi (so`m hisobida).
Yangi texnikaning samaradorligini hisoblash va tahlil etish uning ijtimoiy
natijalari va oqibatlarini ham hisobga olish kerak bo`ladi. Ular jumlasiga, mehnat
sharoitlarini yaxshilish, xavfsizlik va qulaylikni ta`minlash, xodimlarning bilimi va
ilmi hamda malakasini oshirish, atrof muhitni muhofaza qilish, inson faoliyati
uchun eng yaxshi sharoitlar yaratish kiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
