Usmanova N. Yu. Iqtisodiyot va moliyaviy menejment

4.3. Fan-texnika taraqqiyotining samaradorligini baholash 
Yangi texnika va texnologiyani joriy etish uchun uning iqtisodiy va ijtimoiy 
samaradorligni aniqlash kerak bo`ladi. Shu sababli yangi texnika va texnologiyani 
joriy etish asosida xalq xo`jaligida, jumladan, sanoat ishlab chiqarishida yuqori 
ko`rsatkichlarga erishish uchun texnik chora-tadbirlarning qaysi biri foydali 
ekanligini aniqlash zarur. 
Texnik tadbirlarning asosiy guruhlari quyidagilardan iborat: 
•
mashina va mexanizmlar, jihozlar va asboblarning yangi hamda takomillashgan 
turlari va konstruktsiyalari; 
•
xom ashyo, materiallar, yoqilg`i va energiyaning yangi turlari; 
•
texnologik jarayonlarning yangi va takomillashgan turlari; 

---

47 
•
mahsulotning ximik va fizik xossalarini, parametr va assortimentlarini 
yaxshilash; 
•
texnologik jarayonlarni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish; 
•
jihozlarni modernizatsiyalash; 
•
bino va inshootlarning yangi tiplarini yaratish; 
•
mehnatni tashkil etish va boshqarishning yangi va takomillashgan usullari; 
•
ixtirochilik va ratsionalizatorlik takliflari. 
Korxonalar, tarmoqlar va tarmoqlararo komplekslarda ishlab chiqarish 
sur`atini tezlashtirish, mahsulot hajmini ko`paytirish, uning sifatini oshirish, ishlab 
chiqarishning foydaliligini ko`tarish uchun fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirish 
kerak bo`ladi. Bu ish ma`lum chora-tadbirlarni amalga oshirish hisobiga bo`lishi 
mumkin. Chora-tadbirlar albatta samarali bo`lishi kerak. Uni hisobga olmasdan, 
bahslashmasdan fan-texnika bo`yicha tadbirlarni ishlab chiqarishga joriy etilmaydi. 
Fan-texnika taraqqiyoti tadbirlari iqtisodiy samarasini hisoblash tartibi 
rasmiy hujjatlar, ya`ni metodik qo`llanmalarda izohlab berilgan. 
Ularga quyidagilar kiradi: 
•
kapital qo`yilmalarning iqtisodiy samaradorligini aniqlash bo`yicha namunaviy 
metodika; 
•
xalq xo`jaligida yangi texnika, ixtirochilik va ratsionalizatorlik tavsiflaridan 
foydalanishning iqtisodiy samaradorligini aniqlash uslubiyoti; 
•
korxonalar va ishalb chiqarish birlashmalari boshqaruvining avtomatlashtirilgan 
sistemasining iqtisodiy samaradorligini hisoblash uslubiyoti; 
•
boshqaruvning 
avtomatlashtirilgan 
sistemasi 
samaradorligini 
hisoblash 
uslubiyoti. 
•
atrof-muhitni muhofaza etish bo`yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish uchun 
sarflangan xarajatlarning iqtisodiy samarasini aniqlash uchun vaqtinchalik 
uslubiyot; 
•
mehnatni 
ilmiy 
tashkil 
etish 
bo`yicha 
tadbir-choralarning 
iqtisodiy 
samaradorligini aniqlash uslubiyoti. 

---

48 
Undan tashqari, tarmoq vazifalari, ilmiy tekshirish institutlari, loyiha 
tashkilotlari, oliy o`quv yurtlari ham uslubiy materiallar tayyorlash mumkin. 
Texnika taraqqiyoti eng avvalo yangi texnikani yaratish orqali amalga 
oshiriladi, ro`y beradi. Shu sababli yaratilgan va joriy etilayotgan texnika samarali 
yoki samarasizligini bilish kerak bo`ladi. Demak, samarani o`lchash va baholash 
kerak. 
Yangi texnikaning iqtisodiy samaradorligi barcha sanoat tarmoqlarida, 
ilmiy-tekshirish institutlarida, loyihalash tashkilotlarida tegishli tadbirlarni avvalgi 
yillardagi o`zlashtirish natijalarini ifodalovchi hujjatlar asosida aniqlanadi. 
Ilmiy-texnikaviy tadbirlarning ko`p yillik tajribalariga asoslangan turli 
ko`rsatkichlar, jumladan, mashina va texnikaviy vositalarni ishlab chiqarish hamda 
ulardan foydalanish natijasida erishiladigan yillik iqtisodiy samaradorlik 
quyidagicha aniqlanadi: 


S
A
P
X
a
X
E
−


−

=
2
2
1
bu yerda: 
X
1
va 
X
2
– mavjud va yangi texnika yordamida mahsulot birligini 
ishlab chiqarish xarajatlari (keltirilgan xarajatlar); 
a
– yangi texnikaviy vositalarning sifatini, nisbiy afzalligini 
ifodalovchi koeffitsient bo`lib: 
N
N
E
P
Q
E
P
Q
a
+
+
=
2
1
1
2
bu yerda: 
Q
1
va 
Q
2
– mavjud va yangi texnikaviy vositalar birligi yordamida yil 
davomida ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi; 
P
1
va 
P
2
– mavjud va yangi texnikaviy vositalar kiymatidan ularni 
tiklash uchun ajratmalar salmog`i; 
P
– yangi texnikadan foydalanish davrida erishiladigan samaradorlik. U 
quyidagi formula yordamida aniqlanadi: 




N
N
E
P
K
K
E
U
U
P
+
−
−
−
=
2
1
1
1
2
1
2
1
1

---

49 
bu yerda: 
1
1
U
va 
1
2
U
– mavjud va yangi texnikadan foydalanish davridagi joriy 
xarajatlar;
1
1
K
va 
1
2
K
– mavjud va yangi texnikadan foydalanish bilan bog`liq 
bo`lgan kapital quyilmalar;
E
N
– kapital quyilmalarining me`yor darajasidagi samaradorlik 
koeffitsienti (0,15); 
A
2
– yangi texnika joriy etilgandan keyin uning yordami bilan ishlab 
chiqariladigan mahsulot hajmi; 
S
– yangi texnikani loyihalashtirish xarajatlari. 
Yangi texnika samaradorligini hisoblash qiyosiy samaradorlikni aniqlash 
tamoyillariga asoslanadi. Hozirgi kunda bunday hisob-kitoblar xalq xo`jaligida 
yangi texnikadan, ixtirochilik va ratsionalizatorlik takliflaridan foydalanishning 
iqtisodiy samaradorligini aniqlash uslubiyoti asosida amalga oshiriladi. 
Bu uslubiyotga binoan iqtisodiy samara quyidagi formula yordami bilan 
ifodalanadi: 
(
)
;
2
2
1
A
X
X
S

−
=
bu yerda: 
S
– yillik iqtisodiy samara, so`m; 
X
1
va 
X
2
– yangi texnika yordami bilan tayyorlangan mahsulot 
birligiga sarflangan keltirilgan xarajatlar (
T 
+
 E
N
 

 K
); 
A
2
– hisobot yilida yangi texnika yordamida ishlab chiqarilgan 
mahsulotning yillik hajmi.
Yangi texnika va texnologiyaning iqtisodiy samaradorligini rejalashtirish va 
bashorat qilishda uning bir qator asosiy texnik-iqtisodiy ko`rsatkichlarga, jumladan 
foydaning ko`payishi, mehnat unumdorligini oshishi, mehnat, moddiy va kapital 
sig`imining pasayishi, mahsulot tannarxining kamayishiga ta`sir etishi hisobga 
olinadi. Masalan, yangi mahsulotni ishlab chiqarish hisobiga olinadigan rejali 
foydaning ko`payishi quyidagi formula bilan aniqlanadi. 
(
)
(
)


1
1
1
A
T
B
A
T
B
F
t
t
t
t

−
−

−
=


---

50 
bunda

F
t
– kelgusi davrda foydaning oshishi (so`m hisobida); 
B
t
va 
T
t
– korxona ulgurji bahosi va yangi mahsulot birligining ishlab 
chiqarish tannarxi; 
B
1
va 
T
1
– korxona ulgurji bahosi va almashtiriladigan mahsulotning 
yangi texnikani joriy etilgungacha bo`lgan yildagi tannarxi 
(so`m hisobida); 
A
t
va 
A
1
– kelgusi davrda ishlab chiqariladigan yangi mahsulot va 
yangi texnikani joriy etishgacha bo`lgan yildagi almashtirila-
digan mahsulotning hajmi (so`m hisobida). 
Yangi texnikaning samaradorligini hisoblash va tahlil etish uning ijtimoiy 
natijalari va oqibatlarini ham hisobga olish kerak bo`ladi. Ular jumlasiga, mehnat 
sharoitlarini yaxshilish, xavfsizlik va qulaylikni ta`minlash, xodimlarning bilimi va 
ilmi hamda malakasini oshirish, atrof muhitni muhofaza qilish, inson faoliyati 
uchun eng yaxshi sharoitlar yaratish kiradi.